Бизнес-омбудсменнің кәсіпкерлікті қорғау жөніндегі стратегиясы
(лауазымды атқарғанына 100 күн өткенде Мемлекет басшысымен кездесу қорытындысы бойынша)

Кәсіпкерлердің құқықтарын қорғау жөніндегі уәкілдің (бұдан әрі – КҚҚУ) миссиясы мемлекеттік органдардан жеке кәсіпкерлердің және барлық кәсіпкерлік қоғамдастықтың заңды мүдделерін, олар барлық өзге де құқықтық мүмкіндіктерді таусылғаннан кейін қорғау болып табылады.

Осы миссияға сәйкес, кәсіпкерлік пен мемлекет арасындағы медиацияның тиімді көпірі ретіндегі КҚҚУ-дің пайымы жалғыз сындарлы болып қала береді.

Қазіргі уақытта сыбайлас жемқорлыққа қарсы тұрақты күресті және заңсыз шығарылған активтерді қайтаруды қамтитын экономиканы басқарудың әлі де орталықтандырылған және тым әлеуметтік бағдарланған моделінің аясында жалпы халық арасында ғана емес, тіпті кәсіпкерлер арасында да тәуелді көңіл-күй байқала бастады. Олар, ең алдымен, мемлекеттік және квазимемлекеттік тапсырыстарды, тендерлерді, сондай-ақ дотацияларды, субсидияларды және мемлекеттің өзге де қолдауын талап етеді.

Мұндай үрдіс объективті саяси, экономикалық және тіпті табиғи факторларға байланысты, негізінен қолайсыз. Кәсіпкерлердің материалдық-техникалық және моральдық жағдайының, олардың жеке бастамаларының, капиталдарының және ұйымдастырушылық қабілеттерінің нашарлауына жол берілмейді. Кәсіпкерлік, жеке капитал иелерінің класы ретінде, нарықтық экономиканың негізі болып табылады. Онсыз Мемлекет басшысы жариялаған жаңа экономикалық саясатқа көшу мүмкін болмайды.

Мемлекеттік, квазимемлекеттік және өзге де саяси монополиялар экономикасындағы үстемдіктен жеке меншік және еркін бәсекелестік негізінде нарықтық өзара іс-қимылдың кеңейтілген (инклюзивті) тәртібіне өту үшін жеке бизнесті негізсіз әкімшілік кедергілерден және құқық қолдану озбырлығынан, сондай-ақ мемлекеттік және квазимемлекеттік секторлармен тең емес бәсекелестіктен босату қажет. Сонда ЖІӨ-дегі жеке бизнестің үлесі мемлекеттік және өзге де жария меншікке қандай да бір залал келтірместен кепілді және кедергісіз өсе алады. Оның үстіне, микро, шағын және орта бизнестің үлесі өсетін болады, бұл бүгінгі таңда қоғамдағы мүліктік поляризацияның тігісін жазады, шиеленісті әлеуметтік-экономикалық жағдайды жояды және сол арқылы Мемлекет басшысының жаңа экономикалық саясатына экономиканы дотациялармен, субсидиялармен және өзге де өтеусіз әлеуметтік шығыстармен инфляцияны күшейтпей, жан-жақты қоғамдық қолдауды қамтамасыз етеді.

Осылайша, кәсіпкерлік, ең алдымен микро, шағын және орта бизнес құқықтарын қорғаудағы басты мақсат – барлық жеке инвестициялар үшін бірыңғай ережелермен қолайлы құқықтық жағдайларды қамтамасыз ету. Яғни мемлекет тұтастай алғанда экономика бойынша, тіпті кейде жекелеген стратегиялық маңызды салалар бойынша бизнес-ортаны қолдауы тиіс, бірақ нақты бизнес-кәсіпорындарды олардың тиімсіздігінен құтқару мүмкін емес. Тек осылай ғана отандық кәсіпкерлік рухын жандандыруға болады.

Демек, КҚҚУ стратегиясы жеке бизнестің барлық негізсіз әкімшілік және өзге де шектеулерін, сондай-ақ мемлекеттік ұйымдар мен жария-құқықтық функциялары бар квазимемлекеттік кәсіпорындар тарапынан кәсіпкерлікке қатысты еркін құқық қолданудың неғұрлым айқын тәуекелдерін анықтау және жою болуға тиіс.

КҚҚУ тактикалық тәсілдері:

Алдымен «Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасы (бұдан әрі – ҰКП) жүйесінде оның аппаратын ұйымдық-құқықтық оқшаулау жолымен ҚҚҚУ жұмысын ретке келтіру қажет. ҰКП заңнама бойынша КҚҚУ қызметін қамтамасыз етуге міндетті болғанымен, КҚҚУ – Мемлекет басшысына тікелей бағынатын және мемлекеттік басқару жүйесінде тәуелсіз қоғамдық позицияны иеленетін жоғары тұрған және ондағы жеке институт.

Кәсіпкерлікті қорғау және дамыту функцияларының аражігін ажыратқаннан кейін, ҚҚҚУ лауазымы бойынша ҰКП Төралқасының мүшесі ретінде ҚҚҚУ және ҰКП институттарының қызметін синергетикалық интеграциялау үшін ҰКП Басқармасымен өзінің өзара іс-қимылын жолға қою бойынша барлық қажетті күш-жігерді қоса беруі тиіс.

Сондай-ақ КҚҚУ жекелеген кәсіпкерлердің құқықтарын қорғау үшін Бас прокуратурамен, ҚМА, Сыбайлас жемқорлыққа қарсы агенттікпен және өзге де құқық қорғау органдарымен тығыз жұмыс қатынастарын жолға қою қажет. Ал, тұтастай алғанда, кәсіпкерлік қоғамдастықты қорғау үшін-нарықтың еркін дамуына, тең құқықты адал бәсекелестікке және инвест-омбудсменді қоса алғанда, елдегі қолайлы инвестициялық ахуалға жауап беретін БҚДА, СІМ және өзге де мемлекеттік органдармен қарым-қатынаста болған абзал. Заңнамада да, жалпы қабылданған ұғымдарда да инвестициялық климат пен бизнес ортасы, сондай-ақ инвестор мен кәсіпкер арасында нақты айырмашылық жоқ.

Кәсіпкерлердің құқықтарын қорғау функцияларын толыққанды орындау үшін болашақта заңнамалық деңгейде КҚҚУ-ге мынадай құқықтар беруге қол жеткізген жөн:

- іске қатысқанына қарамастан, сот актілеріне, оның ішінде заңды күшіне енгендерге шағымдануға;

- қабылданған нормативтік құқықтық актілердің елдің негізгі заңына сәйкестігі бойынша Конституциялық Сотқа бизнес мүддесі үшін өтініштер беруге бастамашылық жасауға;

-  қылмыстық процесте кәсіпкерлерді құқықтық қорғауға.

Микро, шағын және орта бизнес (бұдан әрі – МШОБ) бойынша ақпаратты тиімді алмасу және үлкен деректерді жинақтау үшін КҚҚУ «Азаматтарға арналған үкіметке» ұқсас МШОБ өтініштерімен жұмыс істеу үшін толыққанды сайт-платформа құруы қажет.

КҚҚУ операциялық іс-шаралары:

1) Ең алдымен, қолданыстағы, жеткілікті прогрессивті және либералды құқықтың әкімшілік және сот процестеріндегі ерікті құқық қолдану мәселесін, сондай-ақ жекелеген депутаттар тарапынан заң шығару процесінде ерікті заң шығару мәселесін реттеу қажет.

1.1) Әкімшілік соттар істердің 60%-нан астамы мемлекеттік органдардың емес, кәсіпкерліктің пайдасына шешетін әкімшілік әділеттілікті сәтті енгізгеніне қарамастан, осы мемлекеттік органдардың лауазымды адамдарын бұрын болған шешімдердің, құжаттар мен шарттардың күшін жою немесе орындамау бойынша өз бетінше құқық қолдану тәжірибесі әлі де өзгеріссіз қалады.

Оның үстіне, кәсіпкерлерге қатысты таза азаматтық даулар бойынша, оның ішінде кәсіпкердің өзінің заңды пайдасы ретінде шарттың бағасын орта нарықтық бағадан асырып жіберуге деген табиғи ұмтылысы үшін қылмыстық қудалау заңсыз қолданылады.

Мұның айқын себебі әкімшілік және қылмыстық құқық бойынша кінәлі лауазымды тұлғалардың заңды жауапкершілігінің басталуының селективтілігі мен міндетті еместігі болып табылады. Мәселен, ӘРПК-де судьялар заңсыз әкімшілік актінің күші жойылған кезде мемлекеттік органдардың кінәлі лауазымды тұлғаларына қатысты жеке анықтама беруге құқылы, бірақ міндетті емес, онсыз әкімшілік жазалау және қылмыстық қудалау тетіктері жиі іске қосылмайды.

Мұның тағы бір айқын себебі – қазіргі уақытта күшіне енген сот актілері,  оның ішінде әкімшілік рәсімдерді сақтау бойынша мемлекеттік органдар жұмысының тиімділігін бағалау көздерінің тізбесіне кірмейді.

Сондықтан:   

- ӘРПК бойынша сотқа дейінгі тәртіппен берілген шағымдарды қанағаттандырудан заңсыз бас тартқаны үшін жоғары тұрған органның жауапкершілігін арттыру нәтижесінде әкімшілік дауларды сотқа дейін қарау жөніндегі мемлекеттік аппараттың тиімділігі мен тәртібін арттыру үшін лауазымды адамдардың жұмысын бағалау өлшемшарттарына кәсіпкерлердің шағымдарының қанағаттанушылық көрсеткішін енгізу;

- көрінеу заңсыз әрекет жасағаны және/немесе әрекетсіздігі үшін кәсіпкерге жарамсыз шешімдерге, құжаттар мен шарттарға қол қою, сондай-ақ біржақты қайта қарау, жарамды шешімдердің, құжаттар мен шарттардың күшін жоюға және өзге де орындамауға байланысты шығындарды, залалдарды және өзге де залалды өтеу бойынша дербес азаматтық міндеттемелерді әкімшілік лауазымды адамдарға автоматты түрде жүктеу;

- заңнама нормаларын жазбаша түсіндіргені үшін атқарушы органдардың, оның ішінде құқық қорғау, салық және кеден органдарының лауазымды адамдарына жауапкершілік жүктеу, сондай-ақ кәсіпкерге қолданыстағы құқық нормаларын өз бетінше түсіндіру және/немесе қолдану бойынша көрінеу заңсыз әрекетке және/немесе әрекетсіздікке байланысты шығындарды, залалдарды және өзге де залалды өтеу бойынша оларға дербес азаматтық міндеттемелерді автоматты түрде жүктеу;

- салықтық, кедендік және өзге де әкімшілендіруде логикалық, құқықтық және өзге де қағидаттарды дәйексіз, біржақты немесе біржақты қолдануға тыйым салу қажет. Әкімшілікте қолданылатын барлық қағидаттар Үкіметтің пайдасына ғана емес, екі бағытта да жұмыс істеуі тиіс. Мысалы, бағалы қағаздар операцияларынан түскен пайдаға салық салу кезінде тек кірістер ғана емес, сонымен бірге олар бойынша шығыстар (шығындар) да ескерілуі қажет қажет;

1.2) Мемлекеттік органдардың немесе олармен байланысты адамдардың заңсыз әрекеттері сот тәртібімен әділ мағынаға, формальды логикаға және жалпы қабылданған сот практикасына қарсы көрінеу әділетсіз шешімдермен заңдастырылған кезде сот органдарының ерікті түрде құқық қолдануы кем емес. Мұндай жағдайларда құқықты асыра пайдалану:

- сот органдарының кінәлі лауазымды адамдары қайта қаралуына немесе күшін жоюына байланысты олардың көрінеу әділетсіз шешімдерінен зардап шеккендер алдында өздерінің жеке азаматтық жауапкершілігін автоматты түрде көтеруге тиіс.

Мұндай қайта қарау немесе күшін жою мүмкін болмаған жағдайда, өз уақытында мемлекеттік функцияны тиісінше орындамаған жеке тұлға ретінде ешқандай судья өзінің көрінеу әділетсіз шешімінен шығындарды, залалдарды және өзге де залалды жеке тәртіппен өтеу бойынша кәсіпкерлердің өзіне қатысты азаматтық талаптарынан босатылмауға тиіс.

1.3) Заң шығарушылар тарапынан кәсіпкерлік қызметтің қандай да бір түрін, түрін жою, оған тыйым салу немесе шектеу, оның ішінде оған заңсыз міндеттер мен міндеттемелер салу жөніндегі ерікті заң шығару экономикаға ерікті құқық қолданудан кем емес, егер көп болмаса, залал келтіреді.

Соңғысы кейбір депутаттардың реттеуші әсерді талдаусыз олардың заңнамалық бастамаларын қабылдау құқығын теріс пайдалануына байланысты болады. Депутаттардың осындай айрықша заңнамалық құқықты пайдалануын талап ету саяси қателік болып табылады, өйткені кез келген мемлекеттік саясат, әсіресе нормативтік құқықтық актілерде іске асырылатын, заңнама бұған міндеттеме беретініне қарамастан, оны іске асырудың салдарын талдау өзінің әзірлеу кезеңінде өтуі тиіс. Қалыптасқан саяси-құқықтық жағдайларда болашақта ерікті заң шығарудың алдын алу үшін мыналар қажет:

- РӘТ-сіз (реттеушілік әсерді талдау) құқықтың негізсіз нормаларына бастамашы болған заң шығарушылар кәсіпкерлерге осындай құқық нормаларын қабылдауға байланысты шығындарды, залалдарды және өзге де залалдарды өтеу бойынша дербес азаматтық жауаптылықта болды.

Азаматтық қоғамды заңнамалық деңгейде білдіретін және мүдделі қоғаммен келісілмеген құқық нормасын arv-сыз бастау құқығын теріс пайдаланатын Парламент депутаты мұны өз тәуекелімен жасайды, сондықтан ол нақты кәсіпорындарды материалдық шығындарға әкелген осындай теріс пайдалану үшін азаматтық талаптардан жеке өзі босатыла алмайды.

Осылайша, мемлекеттің заң шығарушы, атқарушы, сот және өзге де органдарының кінәлі лауазымды адамдарының олардан шығындарды, залалдарды және өзге де залалды мемлекеттің регрессиялық өндіріп алу рәсімінсіз тікелей өтеу түріндегі көрінеу заңсыз әрекеті (әрекетсіздігі) үшін дербес жауаптылығының сөзсіз болуының арқасында, барлық атқарушы органдардың кәсіпкерлердің шағымдарын уақтылы және объективті қарауға мүдделілігі, сондай-ақ заң шығарушы және сот органдарының кәсіби құзыреттілігі, тәуелсіздігі арттырылатын болады, бұл тек әкімшілік қана емес, сонымен қатар кәсіпкерлердің құқықтарын заңнамалық және сот арқылы қорғаудың тиімділігін бірнеше есе арттырады.  

2) Нарықтың барлық қатысушылары үшін өзге де тең шарттарды сақтамай отандық мазмұны бар ұлттық бизнесті мемлекеттік қолдау проблемасына қатысты:

- бизнесті экспортқа бағдарланбай мемлекеттік қолдаудың импортты алмастыратын шаралары кәсіпкерлердің мемлекеттік бюджеттік тәуелділігіне және ішкі нарықтағы бағалардың өсуіне ғана әкелетінін мойындау қажет.

Тиісінше, ұлттық бизнесті импортты алмастырудан экспортқа бағдарлануға көшу керек, өйткені өнеркәсіптің экспортқа бағдарлануы импортты алмастыруды мүлдем жоққа шығармайды, бірақ бұл алмастыруды сапалы түрде жоғары негізде жасайды және отандық тауар өндірушілердің ішкі нарықтағы, оның ішінде жаһандық нарықтағы сыртқы ойыншылармен адал бәсекелестігін шектемейді.

Қазақстанда импортты алмастыру техникалық мүмкін емес, мәні бойынша – барлық өніммен өзін-өзі қамтамасыз етуге бағытталмауға және ұлттық бизнесті импортқа кедергі келтірудің тарифтік және тарифтік емес шаралары, кәсіпорындарды тікелей субсидиялау және ол үшін жеңілдікті кредиттер, мемлекеттік сатып алу кезіндегі жеңілдіктер және өзге де артықшылықтар, оның ішінде салықтық преференциялар түрінде кез келген бағамен бәсекелестіктен қорғаумен сипатталуға тиіс.

- отандық тауар өндірушіге оның өнімдері, жұмыстары мен қызметтері нарықтағы басқа баламаларға сәйкес келетін өзге де тең жағдайларда ғана басымдық берілетіні анық;

- салалар бойынша отандық тауар өндірушілерді субсидиялауды және өзге де субсидиялауды ХӘОТ (халықтың әлеуметтік осал топтары, жоқ-жітік тобы) қорғаудың әлеуметтік шартталған өлшемдерінен артық өндіруді болдырмау үшін сұраныс пен ұсыныстың нарықтық шартталған өлшемдеріне ауыстыру;

- бірінші кезекте өңдеу өнеркәсібінде отандық тауар өндірушілердің өнімдерін, жұмыстары мен қызметтерін экспорттауға ұлттық қауіпсіздікпен негізсіз барлық тыйымдарды, квоталар мен лицензияларды алып тастау қажет.

3) Тауарлар мен кәсіпорындардың жойылуына әкелетін шекті бағаларды және сауда еркіндігінің өзге де шектеулерін мемлекеттік белгілеу проблемасына қатысты:

- ішкі нарықтағы саудадан сыртқы сауда және өзге де нарықтық бағалар бойынша пайда табатын кәсіпорындар тарапынан халықтың әлеуметтік осал топтарына оны атаулы көмекпен алмастыру арқылы ішкі нарық үшін жеңілдікті және өзге де әлеуметтік бағдарланған бағаларды белгілеу практикасын тоқтату;

- экономиканың барлық нарықтық салаларында саяси монополияларға және сауда жасау құқығымен байланысты өзге де табиғи емес преференцияларға, жеңілдіктерге және/немесе тыйымдарға тыйым салу қажет. Барлығы сауда жасауға құқылы.

4) Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес процесінде мемлекеттік органдардың, квазимемлекеттік және өзге де жария ұйымдардың лауазымды адамдары пара беруге мәжбүр ететін кәсіпкерлерді жауапкершілікке тарту проблемасына қатысты:

- құқық қорғау органдарымен бастамашыл және ерікті ынтымақтастық жағдайында кәсіпкерлерді мәжбүрлі пара бергені үшін сөзсіз қылмыстық жауаптылықтан босату және олардан талап етілген қаражатты бопсалаушылардың қайтаруына кепілдік беру;

- шешімдер қабылдау орталықтарын операциялар орындарына жақындату және жалпы мемлекеттік және корпоративтік мақсаттарда жергілікті жерлерде жеке мүдделерді бюджеттік уәждеу арқылы тарту, содан кейін мемлекеттік органдар мен квазимемлекеттік ұйымдардың орталық аппараттарына өздерінің жергілікті және өзге де операциялық бөлімшелері үшін, әсіресе сатып алу бөлігінде операцияларды жүзеге асыруға тыйым салу үшін басқарманы орталықсыздандыруды (өкілеттіктерді деконцентрациялауды) жүргізу, орталық аппараттардың жергілікті жерлерде өз бөлімшелерінің операциялық қызметіне ішкі бақылауды жандандыру және осылайша тұтастай алғанда кәсіпкерлік қызметтің сыбайлас жемқорлықты азайту;

- мемлекеттік сервистің арнайы «үстеме қызметтерін», оның ішінде жария құқықтың квазимемлекеттік заңды тұлғалары арқылы ресми монетизациялауды кеңейту қажет.

5) Корпоративтік басқарудағы ашықтық проблемасына қатысты кәсіпорындарда иелену және билік ету функцияларын бөлу және оларда ішкі бақылаудың ашық жүйесін жолға қою мақсатында:

- заңды тұлғалардың мүлкін оқшаулау қағидатын бұзатын НҚА-ның барлық нормаларын, ең алдымен, менеджмент тұлғасындағы кәсіпорындарының әрекеттері үшін түпкілікті бенефициарлар ретінде кәсіпкерлердің шектеулі жауапкершілігі бөлігінде жою;

- АҚ пен ЖШС-дегі атқарушы және жоғары органдар Директорлар кеңесі (ДК) ғана емес, корпоративтік басқару органдары болып табылатынын айқындау қажет. Бұл ретте ДК-ны тек бақылаушы алқалы басқару органы ғана көрсетуі керек, онда кәсіпорынның біртұтас дене ретінде ұсынылуы мен жұмыс істеуі үшін дербес атқарушы жауапкершілік болмайды. Бұл жағдайда ДК-нің тәуелді мүшелерін негізгі акционерлер сайлауы керек және оларға кәсіпорындар емес, өздері төлеуі керек. Кәсіпорынның өзінен жалақы алатын тәуелсіз ДК мүшелерін тек миноритарлық қатысушылар тағайындауы және босатуы керек.

6) Ұлттық бизнес үшін тарифтердің өсуіне (олардың активтерін жаңғыртусыз) әкелетін табиғи монополиялардың рентабельділігін реттеу және олардың жабылуына алып келетін ЕАЭО елдерінің ірі кәсіпорындарымен ашық бәсекелестік жағдайында отандық кәсіпорындарды монополияға қарсы бөлшектеу проблемасына қатысты:

- кәсіпорындар үшін тарифтерді қатаң бекітудің орнына табиғи монополиялардың рентабельділігін (рентабельділік нормасын) реттеуді тоқтату және сол арқылы оларға өз пайдасын қызметкерлерге дамыту мен бонустарға бөлу құқығын беру;

- Ресей Федерациясының және басқа дамыған елдердің өнімдерімен ашық бәсекелестік нарықтарында отандық кәсіпорындардың кеңеюіне және ұлттық бизнестің олигополияларының басқа дамуына кедергі келтіруді тоқтату, тек жергілікті нарықта монополиялардың алдын алуға назар аудару қажет.

7) Мемлекеттің әкімшілік және материалдық ресурстарында артықшылығы бар мемлекеттік және квазимемлекеттік кәсіпорындармен жеке бизнестің жария инфрақұрылымдық салалардың орнына экономиканың жеке секторларына жұмсалатын тең емес бәсекелестігі проблемасына қатысты:

- мемлекеттік және квазимемлекеттік секторға, ең болмағанда, ашық нарықтық ортасы бар салаларда жеке бизнеспен бәсекелесуге тыйым салу, оның орнына тек стратегиялық инфрақұрылымдық салаларға және жеке бизнес мемлекетпен серіктестіксіз салынған капиталға қайтарымдылық пен қайтарымды қамтамасыз ете алмайтын, жария түрде тұтынылатын тауарлардың өзге де салаларына ғана назар аудару қажет.

8) Сауда мен қаржыны және барлық кәсіпкерлікті «өнімсіз» делдалдықтың «паразиттік» құбылыстары ретінде әлеуметтік-психологиялық қабылдау проблемасына қатысты:

- сауда-саттық тең құқылы айырбастау (нарықтық өзара әрекеттесу) актісі ретінде тек сауда мен қаржының ғана емес, сонымен қатар экономиканың «нақты» секторы ретінде өнеркәсіптік өндірістің өзі, тауар әрқашан жеке меншіктің объектісі болып табылатындығын жаппай түсіндіру арқылы елдің ақпараттық өрісін өзгерту қажет, соның арқасында сауда оның тапшылығының өлшемі ретінде оның шынайы, нарықтық құнын табады және еркін нарықтағы кез-келген делдалдар өздерінің көтерме сатып алуларымен және тәуекелдерімен тікелей тауар өндірушілердің өндірістік қуатын бірнеше есе арттырады;

- қоғамдық сана деңгейін арттыру бөлігінде осы пиар іс- шаралардың мазмұны сәтті болғаннан кейін ғана экономика үшін депрессиялық мемлекеттік қолдау және реттеу шараларының алдын алу үшін халықтың кәсіпкерлік пен мемлекетке қатысты популистік және тәуелді көңіл күйлерінің деңгейін төмендету бойынша одан әрі жұмыс істеуге болады.