Кәсіпкерлікті қорғау жөніндегі бизнес-омбудсмен стратегиясы

Қазақстан кәсіпкерлерінің құқықтарын қорғау жөніндегі уәкілдің (ҚКҚУ) миссиясы – барлық басқа құқықтық мүмкіндіктері таусылған кезде кәсіпкерліктің заңды мүдделерін мемлекеттік органдардан қорғау.

ҚҚҚУ пайымы – бұл кәсіпкерлік пен мемлекет арасындағы сындарлы медиацияның тиімді көпірі.

Ағымдағы жағдай. Өңдеуші және өзге де өнеркәсіптің қосарланған өсуі бөлігінде жаңа экономикалық саясаттың табыстылығына қарамастан, экономиканы басқарудың әлі де тым орталықтандырылған және тым әлеуметтік бағдарланған моделі аясында тіпті кәсіпкерлер ортасында да тәуелділік көңіл-күйлері көріне бастады. Олардың белгілі бір бөлігі мемлекеттік және квазимемлекеттік тапсырыстарды, сондай-ақ субсидияларды, субсидияларды және өзге де мемлекеттік қолдау шараларын талап етеді.

Мұндай үрдіс, оның барлық объективті шарттылығымен, негізінен қолайсыз. Кәсіпкерлердің жеке бастамасы мен ұйымдастырушылық қабілеттерінің деградациясына жол бермеу керек. Кәсіпкерлік, жеке капитал иелерінің класы ретінде, нарықтық экономиканың негізі болып табылады. Онсыз Мемлекет басшысы жариялаған жаңа экономикалық саясатқа (ЖЭС) көшу мүмкін болмайды.

Мемлекеттік, квазимемлекеттік және өзге де саяси монополиялар экономикасындағы үстемдіктен жеке меншік және еркін бәсекелестік негізінде нарықтық өзара іс-қимылдың кеңейтілген (инклюзивті) тәртібіне өту үшін жеке бизнесті негізсіз әкімшілік кедергілерден және құқық қолдану озбырлығынан, сондай-ақ мемлекеттік және квазимемлекеттік секторлармен тең емес бәсекелестіктен босату қажет.

Сонда ЖІӨ-дегі жеке бизнестің үлесі мемлекеттік және өзге де жария меншікке қандай да бір залал келтірместен кепілді және кедергісіз өсе алады. Сонымен қатар, микро, шағын және орта бизнестің үлесі өседі, бұл бүгінгі таңда қоғамдағы мүліктік поляризацияны тегістейді, шиеленісті әлеуметтік-экономикалық жағдайды жояды және сол арқылы Мемлекет басшысының жаңа экономикалық саясатына экономиканы субсидиялармен, субсидиялармен және өзге де өтеусіз әлеуметтік шығыстармен инфляциялық үрлемей жан-жақты қоғамдық қолдауды қамтамасыз етеді.

ҚҚҚУ-дің басты мақсаты – барлық жеке инвестициялар үшін бірыңғай ережелермен бизнес үшін, ең алдымен – шағын және орта үшін қолайлы құқықтық жағдайларды қамтамасыз ету. Мемлекет тұтастай алғанда экономика бойынша, кейде тіпті жекелеген стратегиялық маңызды салалар бойынша бизнес-ортаны қолдауы тиіс, бірақ бұл ретте кәсіпкерлердің құқықтарын бұзбау және нақты кәсіпорындарды олардың тиімсіздігінен сақтамау аса маңызды. Тек осылай ғана отандық кәсіпкерлік рухын жандандыруға болады.

ҚҚҚУ стратегиясы – жеке бизнестің барлық негізсіз әкімшілік және өзге де шектеулерін, сондай-ақ мемлекеттік органдар мен жария-құқықтық функциялары бар квазимемлекеттік ұйымдар тарапынан кәсіпкерлікке қатысты еркін заң шығару мен құқық қолданудың неғұрлым айқын тәуекелдерін анықтау және жою.

ҚҚҚУ тактикалық тәсілдері

«Атамекен» Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасы (ҰКП) заңнама бойынша бизнес-омбудсменнің қызметін қамтамасыз етуге міндетті болғанымен, ҚҚҚУ Мемлекет басшысына тікелей бағынатын жоғары тұрған және ондағы жеке қоғамдық институт болып табылады. Тиісінше, ҚҚҚУ өз қызметін екі институттың синергиясы үшін ҰКП жүйесіне біріктіру үшін барлық қажетті күш-жігерді жұмсауы керек.

Жеке кәсіпкерлердің құқықтарын қорғау үшін Бас прокуратурамен, Қаржылық мониторинг агенттігімен, Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігімен және өзге де құқық қорғау органдарымен, ал тұтастай алғанда кәсіпкерлік қоғамдастықты қорғау үшін – БҚДА, СІМ және инвест-омбудсменді қоса алғанда, қолайлы инвест-климатқа жауапты өзге де мемлекеттік органдармен тығыз жұмыс қатынастарын жолға қою қажет.

Кәсіпкерлердің құқықтарын қорғау функцияларын толыққанды орындау үшін конституциялық сот бизнестің құқықтары мен бостандықтарын қорғау туралы өтініштерді қарамайтын және күшіне енген сот актілеріне шағымдануға болмайтын мән-жайларды ескере отырып, ҚҚҚУ құқықтарын, атап айтқанда кәсіпкерлерді қылмыстық процесте құқықтық қорғауға (олардан сенімхатсыз) заңнамалық деңгейде біршама кеңейткен жөн. іс бойынша тарап бола отырып, тек прокурорлар ғана құқылы.

ҚҚҚУ операциялық іс-шаралары:

1) ең алдымен, әкімшілік және сот процестерінде ерікті құқық қолдану, сондай-ақ жекелеген депутаттар тарапынан заң шығару процесінде ерікті құқық шығару проблемасын реттеу қажет.

1.1) әкімшілік сот істердің 60%-дан астамы мемлекеттік органдардың емес, кәсіпкерліктің пайдасына шешетін әкімшілік әділеттілікті табысты енгізгеніне қарамастан, осы мемлекеттік органдардың лауазымды адамдарын бұрын болған шешімдердің, құжаттар мен шарттардың күшін жою немесе орындамау бойынша өз бетінше құқық қолдану практикасы әлі де өзгеріссіз қалады.

Сонымен қатар, таза азаматтық даулар бойынша кәсіпкерлерді қылмыстық қудалау заңсыз қолданылады, көбінесе кәсіпкердің шарттың бағасын орташа нарықтық бағадан асып кетуге деген заңды ұмтылысы алаяқтық немесе ұрлық ретінде қарастырылады.

Мұның айқын себебі – әкімшілік және қылмыстық құқық бойынша кінәлі лауазымды тұлғалардың селективтілігі және жауапкершілікке тартылмауы.

Мұның тағы бір айқын себебі – қазіргі уақытта күшіне енген сот актілері мемлекеттік органдар жұмысының тиімділігін бағалау көздерінің тізбесіне, оның ішінде әкімшілік рәсімдерді сақтау бойынша кірмейді.

Сондықтан:  

- ӘРПК бойынша сотқа дейінгі тәртіппен берілген шағымдарды қанағаттандырудан заңсыз бас тартқаны үшін жоғары тұрған органның жауапкершілігін арттыру нәтижесінде әкімшілік дауларды сотқа дейін қарау жөніндегі мемлекеттік аппараттың тиімділігін арттыру үшін лауазымды адамдардың жұмысын бағалау өлшемшарттарына кәсіпкерлердің шағымдарының қанағаттану көрсеткішін қосу;

- көрінеу заңсыз әрекет жасағаны және/немесе әрекетсіздігі үшін кәсіпкерге жарамсыз шешімдерге, құжаттар мен шарттарға қол қоюға, сондай-ақ біржақты қайта қарауға, жарамды шешімдердің, құжаттар мен шарттардың күшін жоюға және өзге де орындамауға байланысты залалдарды өтеу бойынша дербес азаматтық міндеттемелерді әкімшілік лауазымды адамдарға автоматты түрде жүктеу;

- атқарушы органдардың, оның ішінде құқық қорғау, салық және кеден органдарының лауазымды адамдарына олар заңнама нормаларын жазбаша түсіндіргені үшін жауапкершілік жүктеуге, сондай-ақ кәсіпкерге қолданыстағы құқық нормаларын өз бетінше түсіндіру және/немесе қолдану бойынша көрінеу заңсыз әрекетке және/немесе әрекетсіздікке байланысты залалдарды өтеу бойынша дербес азаматтық міндеттемелерді автоматты түрде жүктеу;

- салықтық, кедендік және өзге де әкімшілендіруде логикалық, құқықтық және өзге де қағидаттарды дәйексіз, біржақты немесе біржақты қолдануға тыйым салу қажет. Әкімшілік етуде қолданылатын барлық принциптер Үкіметтің пайдасына ғана емес, екі бағытта да жұмыс істеуі керек. Мысалы, бағалы қағаздар операцияларынан түскен пайдаға салық салу кезінде тек кірістер ғана емес, сонымен бірге олар бойынша шығыстар (шығындар) да ескерілуі керек;

1.2) Мемлекеттік органдардың немесе олармен байланысты адамдардың заңсыз әрекеттері сот тәртібімен әділ мағынаға, формальды логикаға және жалпы қабылданған сот практикасына қарсы көрінеу әділетсіз шешімдермен заңдастырылған кезде сот органдарының ерікті түрде құқық қолдануы кем емес.

Құқықты теріс пайдаланудың мұндай жағдайларында сот органдарының кінәлі лауазымды адамдары олардың қайта қаралуына немесе жойылуына байланысты олардың көрінеу әділетсіз шешімдерінен зардап шеккендердің алдында автоматты түрде өздерінің жеке азаматтық жауапкершілігін көтеруге тиіс.

Мұндай қайта қарау немесе күшін жою мүмкін болмаған жағдайда, өз уақытында мемлекеттік функцияны тиісінше орындамаған жеке тұлға ретінде ешқандай судья өзінің көрінеу әділетсіз шешімінен болған залалдарды жеке тәртіппен өтеу бойынша кәсіпкерлердің өзіне қатысты азаматтық талаптарынан босатылмауға тиіс.

1.3) заң шығарушылар тарапынан кәсіпкерлік қызметтің қандай да бір түрін, түрін жою, оған тыйым салу немесе шектеу, оның ішінде оған заңсыз міндеттер мен міндеттемелер салу жөніндегі ерікті заң шығару экономикаға ерікті құқық қолданудан кем емес, егер көп болмаса, залал келтіреді. Кейбір депутаттардың реттеушілік әсерді талдаусыз (РӘТ) заңнамалық бастамашылық құқығын теріс пайдалануы, негізінен, қолайсыз, өйткені кез-келген мемлекеттік саясат, әсіресе нормативтік құқықтық актілерде жүзеге асырылатын кез-келген мемлекеттік саясат өзінің даму кезеңінде заңнаманың мұндай талдауды міндеттейтініне немесе міндеттемейтініне қарамастан, оны практикалық іске асырудың салдарын талдаудан өтуі керек. Азаматтық қоғам атынан өкілдік ететін Парламент депутаты онымен бастамашылық жасалған құқық нормасын келісуден және талқылаудан аулақ болуға тиіс.

Болашақта ерікті заң шығарудың алдын алу үшін РӘТ-ті кәсіпкерліктің жағдайын нашарлататын барлық депутаттық бастамаларға заңнамалық түрде қолдану қажет.

Осылайша, мемлекеттік органдардың лауазымды адамдарының мемлекеттік регрессиялық өндіріп алусыз, олардан залалдарды тікелей өтеу түріндегі көрінеу заңсыз іс-әрекет (әрекетсіздік) үшін дербес жауапкершілігінің сөзсіз болуының арқасында барлық мемлекеттік органдардың кәсіпкерлердің шағымдарын уақтылы және объективті қарауға кәсіби құзыреттілігі мен мүдделілігі арттырылатын болады, бұл кәсіпкерлердің құқықтарын әкімшілік, заңнамалық және сот арқылы қорғаудың тиімділігін бірнеше есе арттырады. 

2) нарықтың барлық қатысушылары үшін өзге де тең шарттарды сақтамай, отандық мазмұны бар ұлттық бизнесті мемлекеттік қолдау проблемасына қатысты:

- бизнесті экспортқа бағдарланбай мемлекеттік қолдаудың импортты алмастыратын шаралары кәсіпкерлердің мемлекеттік бюджеттік тәуелділігіне және ішкі нарықтағы бағалардың өсуіне ғана әкелетінін мойындау.

Тиісінше, ұлттық бизнесті импортты алмастырудан экспортқа бағдарлануға көшу керек, өйткені өнеркәсіптің экспортқа бағдарлануы импортты алмастыруды мүлдем жоққа шығармайды, бірақ бұл алмастыруды сапалы түрде жоғары негізде жасайды және отандық тауар өндірушілердің ішкі нарықтағы, оның ішінде жаһандық нарықтағы сыртқы ойыншылармен адал бәсекелестігін шектемейді.

Қазақстанда импортты алмастыру техникалық мүмкін емес, мәні бойынша – барлық өніммен өзін-өзі қамтамасыз етуге бағытталмауға және экспорт пен импортқа кедергі келтірудің тарифтік және тарифтік емес шаралары, кәсіпорындарды тікелей субсидиялау және ол үшін жеңілдікті кредиттер, мемлекеттік сатып алу кезіндегі жеңілдіктер және өзге де артықшылықтар, оның ішінде салық жеңілдіктері түріндегі кез келген бағамен ұлттық бизнесті бәсекелестіктен қорғаумен сипатталуға тиіс преференциялар.

- отандық тауар өндірушіге оның өнімдері, жұмыстары мен қызметтерінің нарықтағы өзге баламаларға сәйкестігінің өзге де тең шарттарында ғана басымдық берілетіні анық;

- салалар бойынша отандық тауар өндірушілерді субсидиялауды және өзге де субсидиялауды ХӘОТ-ты қорғаудың әлеуметтік шартталған критерийлерінен артық өндіруді болдырмау үшін нарықтық шартталған сұраныс пен ұсыныс критерийлеріне ауыстыру;

- отандық тауар өндірушілердің өнімдерін, жұмыстары мен қызметтерін экспорттауға, бірінші кезекте-өңдеуші өнеркәсіпте ұлттық қауіпсіздікпен негізсіз барлық тыйымдарды, квоталар мен лицензияларды алып тастау.

3) тауарлар мен кәсіпорындардың жойылуына әкеп соғатын шекті бағаларды және сауда еркіндігінің өзге де шектеулерін мемлекеттік белгілеу проблемасына қатысты:

- ішкі нарықтағы саудадан сыртқы сауда және өзге де нарықтық бағалар бойынша пайда табатын кәсіпорындар есебінен халықтың әлеуметтік осал топтарына оны атаулы көмекпен алмастыру арқылы ішкі нарық үшін шекті, жеңілдікті және өзге де әлеуметтік бағдарланған бағаларды белгілеу практикасын тоқтату;

- шекті бағалар практикасы тоқтатылғанға дейін және тиісінше ішкі және сыртқы бағалар арасындағы теңгерімсіздік сақталған кезде экспорттық жеткізілімдерді ішкі нарыққа жеткізілімдерге пропорционалды түрде квоталауды енгізуге тыйым салудың орнына, сол арқылы республика экономикасын адал қамтамасыз ететін кәсіпорындарға экспортқа кепілді құқықтар береді; 

- экономиканың барлық нарықтық салаларында саяси монополияларға және сауда жасау құқығымен байланысты өзге де табиғи емес преференцияларға, жеңілдіктерге және/немесе тыйымдарға тыйым салу. Барлығы сауда жасауға құқылы.

4) мемлекеттік органдардың, квазимемлекеттік және өзге де жария ұйымдардың лауазымды адамдары пара беруге мәжбүр ететін кәсіпкерлерді жауапқа тарту проблемасына қатысты:

- құқық қорғау органдарымен бастамашыл және ерікті ынтымақтастық жағдайында кәсіпкерлерді мәжбүрлі пара бергені үшін қылмыстық жауаптылықтан босату және олардан талап етілген қаражатты бопсалаушылардың қайтаруына кепілдік беру сөзсіз;

- шешімдер қабылдау орталықтарын операциялар орындарына жақындату және жалпы мемлекеттік және корпоративтік мақсаттарда жергілікті жерлерде жеке мүдделерді бюджеттік уәждеу арқылы тарту, содан кейін мемлекеттік органдар мен квазимемлекеттік ұйымдардың орталық аппараттарына өздерінің жергілікті және өзге де операциялық бөлімшелері үшін, әсіресе сатып алу бөлігінде операцияларды жүзеге асыруға тыйым салу үшін басқарманы орталықсыздандыруды (өкілеттіктерді деконцентрациялауды) жүргішешімдер қабылдау орталықтарын операциялар орындарына жақындату және жалпы мемлекеттік және корпоративтік мақсаттарда жергілікті жерлерде жеке мүдделерді бюджеттік уәждеу арқылы тарту, содан кейін мемлекеттік органдар мен квазимемлекеттік ұйымдардың орталық аппараттарына өздерінің жергілікті және өзге де операциялық бөлімшелері үшін, әсіресе сатып алу бөлігінде операцияларды жүзеге асыруға тыйым салу үшін басқарманы орталықсыздандыруды (өкілеттіктерді деконцентрациялауды) жүргізу, орталық аппараттардың жергілікті жерлерде өз бөлімшелерінорталық аппараттардың жергілікті жерлерде өз бөлімшелерінің операциялық қызметіне ішкі бақылауды жандандыру және осылайша тұтастай алғанда кәсіпкерлік қызметтің сыбайлас жемқорлықты азайту;

- мемлекеттік сервистің арнайы «үстеме қызметтерін», оның ішінде жария құқықтың квазимемлекеттік заңды тұлғалары арқылы ресми монетизациялауды кеңейту.

5) корпоративтік басқарудағы ашықтық проблемасына қатысты кәсіпорындарда иелену және билік ету функцияларын біржақты бөлу және оларда ішкі бақылаудың ашық жүйесін жолға қою мақсатында мыналар қажет:

- заңды тұлғалардың мүлкін оқшаулау қағидатын бұзатын НҚА-ның барлық нормаларын, ең алдымен, менеджмент тұлғасында олардың кәсіпорындарының іс-әрекеттері үшін түпкілікті бенефициарлар ретінде кәсіпкерлердің шектеулі жауапкершілігі бөлігінде жою;

- АҚ және ЖШС-дағы атқарушы және жоғары органдар Директорлар кеңесі (ДК) ғана емес, корпоративтік басқару органдары болып табылатынын айқындау. Бұл ретте ДК-ны кәсіпорынның біртұтас дене ретінде АҚ және ЖШС-дағы атқарушы және жоғары органдар Директорлар кеңесі (ДК) ғана емес, корпоративтік басқару органдары болып табылатынын айқындау. Бұл ретте ДК-ны кәсіпорынның біртұтас дене ретінде ұсынылуы мен жұмыс істеуі үшін дербес атқарушы жауапкершілік болмайтын бақылаушы алқалы басқару органы ғана көрсету біржақты. Бұл жағдайда ДК-нің тәуелді мүшелерін негізгі акционерлер сайлауы керек және оларға кәсіпорындар емес, өздері төлеуі керек. Кәсіпорынның өзінен жалақы алатын тәуелсіз ДК мүшелерін тек миноритарлық қатысушылар тағайындауы және босатуы керек.

6) тарифтердің көтерілуіне (олардың активтерін жаңғыртусыз) және ЕАЭО елдерінің ірі кәсіпорындарымен ашық бәсекелестік жағдайында отандық кәсіпорындарды монополияға қарсы ірілендіруге алып келетін табиғи монополиялардың рентабельділігін реттеу проблемасына қатысты, олардың жабылуына әкеп соғады:

- экономика үшін тарифтерді салыстырмалы түрде қатаң бекітудің орнына табиғи монополиялардың рентабельділігін (рентабельділік нормасын) реттеуді тоқтату және сол арқылы экономика үшін тарифтерді салыстырмалы түрде қатаң бекітудің орнына табиғи монополиялардың рентабельділігін (рентабельділік нормасын) реттеуді тоқтату және сол арқылы оларға өз пайдасын қызметкерлерге дамыту мен бонустарға бөлу құқығын беру;

- экономикалық шоғырлануға, отандық кәсіпорындарды ірілендіруге және Ресей Федерациясының және дамыған елдердің өнімдерімен ашық бәсекелестік нарықтарында ұлттық бизнестің олигополияларын өзге де дамытуға кедергі келтіруді тоқтату, тек үстем жағдайды теріс пайдалануға және жергілікті нарықта саяси монополияларға жол бермеуге назар аудару.

7) мемлекеттің әкімшілік және материалдық ресурстарында артықшылығы бар мемлекеттік және квазимемлекеттік кәсіпорындармен жеке бизнестің жария инфрақұрылымдық салалардың орнына экономиканың жеке секторларына жұмсалатын тең емес бәсекелестігі проблемасына қатысты:

- мемлекеттік және квазимемлекеттік сектор қағидаты бойынша ашық нарықтық ортасы бар салаларда бәсекелестіктің жеткіліксіздігі сылтауымен жеке бизнеспен бәсекелесуге тыйым салу, оның о- мемлекеттік және квазимемлекеттік сектор қағидаты бойынша ашық нарықтық ортасы бар салаларда бәсекелестіктің жеткіліксіздігі сылтауымен жеке бизнеспен бәсекелесуге тыйым салу, оның орнына мемлекеттік және квазимемлекеттік сектор мемлекетпен әріптестіксіз (МЖӘ) салынған капиталға қайтарымдылық пен қайтарымды қамтамасыз ете алмайтын, тек қана стратегиялық инфрақұрылымдық және жария түрде тұтынылатын игіліктердің өзге де салаларына назар аудару.

8) сауда мен қаржыны және барлық кәсіпкерлікті «өнімсіз» делдалдықтың «паразиттік» құбылыстары ретінде әлеуметтік-психологиялық қабылдау проблемасына қатысты:

- сауда-саттық тең құқылы алмасу (нарықтық өзара іс-қимыл) актісі ретінде тек сауда мен қаржының ғана емес, сонымен қатар экономиканың «нақты» секторы ретінде өнеркәсіптік өндірістің өзі, тауар әрқашан жеке меншіктің объектісі болып табылатындығын, соның арқасында сауда өзінің шынайы, нарықтық құнын оның өлшемі ретінде табатындығын жаппай түсіндіру арқылы елдің ақпараттық өрісін өзгерту және еркін нарық жағдайында кез келген делдалдар өздерінің көтерме сатып алуларымен және тәуекелдерімен тікелей тауар өндірушілердің өндірістік қуатын бірнеше есе арттырады;

- қоғамдық сана деңгейін арттыру бөлігінде осы пиар іс-шаралардың мазмұны сәтті болғаннан кейін ғана экономиканы мемлекеттік реттеудің депрессиялық шараларының алдын алу үшін халықтың және мемлекетке қатысты кәсіпкерліктің популистік және тәуелді көңіл-күйлерінің деңгейін төмендету бойынша одан әрі жұмыс істеуге болады.