«Экономиканы ырықтандыру жөніндегі шаралар туралы» жарлық жеке меншікке қол сұғылмай, кәсіпкерлік еркіндікке кепілдік береді

Құжат атауының өзінде ол бәсекелестікті дамыту арқылы ғана емес, сонымен қатар мемлекеттің экономикаға қатысуын қысқарту арқылы да жоғарыда аталған кепілдіктерді қамтамасыз етуге бағытталған месседж бар. Шын мәнінде, бұл Мемлекет басшысы жариялаған жаңа экономикалық саясат, оның нақты тұжырымын бәріміз күттік.

Жаһандық қаржы дағдарысы Қазақстандағы барлық нарықтық реформаларды кері қайтарғаны құпия емес. Сол кезде Самұрық Қазына сияқты мемлекеттік капитализмнің түрлі институционалдық құбыжықтары дүниеге келді. Олар мемлекет активтерін мемлекет келісімінсіз жеке бизнес аяғын баспайтын, елдің тіршілігін қамтамасыз ететін инфрақұрылымдық желілерді жаңғырту мен дамытудың орнына жеке бизнеспен бәсекелестікке ысырап ете бастады.

Нәтижесінде су, жылу мен энергия желілері жарамсыз болып қана қоймай, кәсіпкерлік рухының өзі өле бастады. Ескі Қазақстан билігінің 90-шы жылдардағы табысты нарықтық реформаларға реакциясы «ресурстық қарғыс» арқасында 15 жылға жуық уақытқа созылды. Одан әрі бұлай жалғаса берсе - экономика шыдас бермейді...

Сондықтан, бүгінгі күні осы Жарлық бойынша мемлекеттің нарықтық қатынастарға заңсыз араласуына жол бермеу, нарықтағы реттеуші және әкімшілік кедергілерді, соның ішінде квазимемлекеттік сектор үшін жасанды түрде жасалған артықшылықтарды жою, кәсіпкерлікті капиталдың жеке меншік иелері сыныбы ретінде жандандыруы, сол арқылы еркін сауданы және экономикадағы кең таралған бәсекелестікті қамтамасыз етуі қолға алынып, ондағы стагфляцияға тосқауыл қойылуы керек.

Біз қаншама уақытымызды жоғалтып алғанымызды мен жақсы түсінемін, бірақ ештен кеш жақсы. Әйтпесе, Ұлттық қорды одан әрі ысырап етіп, салықтар мен тарифтерді көтеруге тура келеді.

Осы себепті ҚР Үкіметіне осы Жарлықпен бәсекелестік салалардағы мемлекеттік кәсіпорындар санының қайта өсуіне жол бермей, оның ішінде оларды құруға мораторий есебінен мемлекеттік секторды ауқымды әрі жеделдетілген жекешелендіру тапсырылды. Тиісті тапсырмалардың мерзімі біршама ұзартылған, бірақ олар бар!

Жекешелендіру кезінде жеке монополияларды құруға жол бермеу де өте дұрыс, бірақ оны, әрине, экономиканың кез-келген бәсекелес саласындағы қолданыстағы жеке, мемлекеттік не квазимемлекеттік кәсіпорындар үшін де саяси монополияларға тыйым салуға дейін кеңейту керек.

Барлық жеке жеткізушілер мен операторлардың мұнайды қайта өңдеу және тасымалдау қызметтеріне, ЖЖМ, т/ж және өзге де көлік қызметтеріне, кабельдік кәрізге және т.б. тең қолжетімділігін дереу қамтамасыз етуге, әсіресе 2028 жылға дейін бәсекелестік нарықтардағы шекті бағалар мен тарифтік баға берудегі өзге де шектеулердің кезең-кезеңімен жойылуы  аясында Мемлекет басшысының жарлығына алып-қосарымыз жоқтың қосы деуге болады. 

Тек әлеуметтік маңызы бар тауарларға (өнімдерге, жұмыстарға және қызметтерге) жеңілдікті бағалардың күшін жоюдың бенефициар кәсіпорындары осы жеңілдікті бағалардан айырылған әлеуметтік осал халыққа атаулы әлеуметтік көмекті өз мойнына алуы тиіс екенін қосу ғана қалды. Табиғи монополиялардағы қызметтерінің сапасын тиісті бақылау мен азаматтар үшін өтемақы төленген жағдайда инвестицияларды ынталандыратын тарифтік бағамдар қажеттілігін мойындамау да ақымақтық болар.

Енді осы табиғи монополиялар белгіленген тарифтер кезінде өз пайдасын көрсетуден қорықпай, оны желілерді жаңартуға және қызметкерлерді ынталандыруға бағыттауы үшін қызметтерінің рентабельділігін бақылаудан босату керек. Әйтпесе, үнемі өзгеріп отыратын тарифтер мен ұлттық валюта бағамы кезінде жоғары тарифтер «инвестицияларға айырбасталуы» екіталай.

Рұқсат етілген операциялар түрлерін кеңейте отырып, еншілес шетелдік банктер мен олардың филиалдарының ашылуын да құптау керек, тек осы ретте мақсатты өңірлік қорландырумен және шағын және орта бизнесті қаржыландырумен отандық өңірлік банктерге де рұқсат беру қажет.

Президенттің тікелей келісімінсіз квазимемлекеттік сектор субъектілерін жеңілдікті шарттармен Ұлттық қордан қаржыландыруға тыйым салу, әрине, экономикаға артық өтімділіктің құйылуын одан әрі ашық ете түседі, енді бұл қаржыландыруды, барлық басқа бюджеттен тыс мемлекеттік қорлар сияқты, мемлекеттік бюджетке енгізіп, Парламентпен бекіту ғана қалды. Президент билігінің күші Парламентті ел үшін маңызы бар пайдалы жобаларды ілгерілетуге жедел сендіру үшін жеткілікті.

Кәсіпкерлік арасындағы мемлекеттен тәуелділікті болдырмау үшін тауарлық-спецификалық субсидиялардан жеңілдетілген несиелендіруге кезең-кезеңімен көшуді біржолата құптау керек, бірақ еркін кәсіпкерлік рухын жандандырудың бұл процесі өзінің логикалық шыңына — субсидиялар мен субсидияларсыз барлығына бірыңғай ережелер енгізуге дейін кеңейтіліп, дамытылуы керек. Егер сіз оны билік пен реттеушілердің әкімшілік еркінен босатсаңыз, кәсіпкерлік оларға мұқтаж болмауы керек.

Осыған байланысты, кәсіпкерлік қызметті реттеуді, оның ішінде өңірлік деңгейде құқық қолдану жетілдіруге, экономикалық құқық бұзушылықтарды қылмыссыздандыруға және оған мемлекеттік және квазимемлекеттік ұйымдардың, табиғи және өзге де монополиялардың заңсыз араласуының жолын кесуге, ол үшін әкімшілік жауапкершілік көздейтін Мемлекет басшысының тапсырмасы біздің жүрегімізде үміті пен сенімі ұялатады.

Соңғы талап мемлекеттік қызметшілердің және оларға теңестірілген өзге де адамдардың әкімшілік озбырлығының алдын алу жолында ерекше маңызды. Мемлекет емес, кәсіпкерлерге белгілі заңға қайшы заңнамалық, атқарушы және сот шешімдері бойынша залалдарды өтеу үшін осы адамдардың әрбір анық заңсыз әрекеті немесе әрекетсіздігі үшін жеке азаматтық-құқықтық жауапкершілік белгілеуді де Мемлекет басшысының жарлығына қосу маңызды.

Сол арқылы біз сот жүйесінің әлі де атқарушы билікке тәуелділігінің кемшіліктерін толтырар едік, оған қоса, кәсіпкерлердің өз құқықтарын қорғау үшін өтініштерінің ағымы күрт төмендейтініне сенімдімін.

«Самұрық-Қазынадағы» тәуелсіз директорларды болжамды әрі конкурстық іріктеуге және оның еншілес және өзге де тәуелді кәсіпорындарының сатып алуға араласуын төмендетуге келетін болсақ, бұл квазимемлекеттік ұйымдарды орталықсыздандыру үшін жұмыс істейтін болады. Соған қарамастан, директорлар кеңесінің заңнамадағы рөлі таза бақылаушы алқалы басқару органы ретінде қатаң белгіленбестен, сондай-ақ оның тәуелсіз мүшелерін негізгі акционерлер тағайындауға да, жұмыстан шығаруға да құқығы болмайтындай етіп, тек миноритарийлердің сайлауы не қайта сайлауынсыз квазимемлекеттік сектордағы операцияларды тиімді орталықсыздандыру жұмыс істемеуі мүмкін деп болжауға толық негіз бар. Соған қарай жылжу керек.

Мемлекеттік және квазимемлекеттік ұйымдардың кәсіпкерлік қызметінің қолданыстағы заңнамалық негіздерін қайта қарау, сондай-ақ оларға жеке кәсіпорындармен қатар тендерлерге қатысуға тыйым салу көптеген мәселелерді шешеді.

Дегенмен, экономиканың жеке және қоғамдық секторларын бөлу үшін заңнамалық түрде қабылданған Сары бет принципін толыққанды іске қосу үшін соңғы қадам жетіспейді. Ол үшін мемлекеттік және квазимемлекеттік секторлардың мекемелері мен кәсіпорындарына, қаншалықты ірі болса да, жеке бизнеспен бәсекелесуге негізінен тыйым салу қажет.

Сонда қалғанының бәрі, соның ішінде мемлекет үшін бейінді емес активтерді жекешелендіру, мемлекеттік және квазимемлекеттік кәсіпорындарды құру негіздерін қайта қарау мағынасын жоғалтады - олар жеке бизнеспен бәсекелестікке түспейтіндей құрылсын.

ҚАНАТ НҰРОВ,

Қазақстан кәсіпкерлерінің құқықтарын қорғау жөніндегі уәкіл