Капитализм мен нарықтық қатынас дәуірінде кәсіпкерлік қызметті қорғау және қолдау маңызды. Егер мемлекет кәсіпкерлік бастаманы дамытуға жәрдемдесетін болса, онда адамдар лайықты табыс пен тұрақты жұмыс орындарына ие болады. 21 ғасыр стандарттарына сәйкес, бизнес жүргізу қауіпсіз және барынша еркін болуы керек.

2021 жылдың маусым айында Қазақстанда кәсіпкерлердің құқықтарын қорғау бойынша түзетулер қабылданды. Сенат депутаттары екі оқылым барысында рейдерлікке қарсы күресті күшейту және кәсіпкерлерді шенеуніктер мен басқа да лауазымды тұлғалардың олардың бизнесіне заңсыз араласуынан қорғау жөнінде жаңа өзгерістер енгізді.

Сенатор Сәуле Айтпаева атап өткендей, заң жобасын парламент депутаттары әзірледі. Қылмыстық кодекске мемлекеттік қызметкерлердің қатысуымен рейдерлік туралы жаңа бап енгізілді.

Талаптарға сәйкес қылмыстық жауапкершілік әкімшілік ресурсты пайдаланатын рейдерлерге қатысты қолданылатын болады. Рейдерліктің күштік әдістеріне құқық қорғау, бақылау және басқа органдардың қолдауымен бизнесті иемдену тәсілдері жатады.

Қазақстан кәсіпкерлерінің құқықтарын қорғау жөніндегі уәкіл Рустам Жүрсінов Қазақстандағы кәсіпкерлерді халықтың осал санаты деп санайды. Пандемия мен қаңтардағы оқиғалар оларға қатты соққы болды.

Жүрсіновтың айтуынша, біреудің бизнесін иемдену әлеуметтік-экономикалық сипатта. Рейдерлікті үш шартты топқа бөлуге болады: «ақ», «қара» және «сұр» рейдерлік. Қазақстанда «қара» рейдерлік 90-шы жылдары орын алды.

21 ғасырда елді «сұр» рейдерлік жайлады. Бұл әкімшілік ресурсты пайдалана отырып, басқа біреудің мүлкін немесе бизнесін тартып алу. Судьялар мен шенеуніктерге пара беру қалыптасты. Мемлекеттік аппарат өкілдері өз мүмкіндіктері арқылы бизнеске қысым көрсетті. «Сұр» рейдерлік кезінде рейдерлік тапсырыстың артында кім тұрғанын анықтау мүмкін емес.

Ел президенті Қасым-Жомарт Тоқаев 2022 жылғы 1 қыркүйектегі Жолдауында кәсіпкерлік қызметті реформалауға шақырды. Тоқаев Мемлекеттік органдардың жұмысын сынға алып, жаңа түзетулер бизнеске көмектеспейтінін атап өтті. ҚР-да бизнесмендердің жұмысын бақылауға тырысатын көптеген инспекторлар бар.

Президенттің айтуынша, олардың ниеті тек қағаз жүзінде ғана. Егер біз мәселені жан-жақты қарастыратын болсақ, инспекциялар бизнестің дамуына кедергі келтіреді деген қорытындыға келеді. Президент кедендік рәсімдеу орталықтары бір терезе қағидаты бойынша жұмыс істеуі керек деп санайды.

Тоқаев мемлекеттік органдарға бизнесті қолдау бойынша ықшам әрі түсінікті тәртіп әзірлеуді тапсырды. Бизнеспен айналысатындар бітпейтін қағазбастылық пен қажеті жоқ құжаттарды жинаумен айналыспау керек.

Тоқаев тиімді және бәсекеге қабілетті кәсіпорындарды қолдау қажеттігін атап өтті. Бұл Қазақстанға салық төлейтін, өз қызметкерлерін қолдайтын және мемлекетпен ашық шарттарда ынтымақтасуға дайын компаниялар мен ЖШС.

Президенттің пікірінше, Қазақстанда әлеуметтік бағыттағы компаниялар жетіспейді. Бизнес қоғам мен азаматтардың әлеуметтік мәселелерін шешіп, мүмкіндігі шектеулі жандарды жұмысқа орналастыруы керек.

Кәсіпкерлер өз құқықтарын қалай қорғайды?

Президент те, Парламент те бизнеске барынша қолдау көрсетіп жатқанын көріп отырмыз. Парламент заңнамалық актілерді жеңілдетуге және кәсіпкерлердің құқықтарын қорғауға тырысуда. Бірақ, жергілікті жерде жағдай мәз емес.

Қостанай облысындағы ірі ет комбинаты жабылу алдында тұр. Қостанайлық кәсіпкер Николай Рожко кәсіпорынның құрылысына 8 миллиард теңге салды. Зауыт пандемияға дейін салына бастаған болатын. Мемлекет сиыр еті өндірісін арзандатуға көмектесуге уәде береді. Бірақ биыл мемлекеттік қолдау болмайтын болды.

Комбинат басшысы субсидиялау ережелерін Ауыл шаруашылығы министрлігі 2019 жылы қабылдағанын атап өтті. Үш жылдан кейін шенеуніктер кәсіпкерлерді қолдау туралы ойларын өзгерткен. Ал бұл жағдай кәсіпорынды банкрот етуі мүмкін.

«Субсидиялардың болмауы бізді банкрот етеді. Біз үнемі бір жабдықты сатып алуымыз керек. Зауыттағы техниканы жаңартып отырамыз. Мемлекеттік қолдау болмаса, біз материалдық қажеттіліктерімізді жаба алмаймыз», - деп атап өтті Николай Рожко.

Кәсіпкер мемлекетті өз құқықтарын қорғауға және субсидиялармен қолдауды қалдыруға шақырды. Ірі ет комбинаты 3 мыңға дейін мал шаруашылығын қамтамасыз ете алар еді. Бүгінгі таңда зауыттың өнімділігі 30% құрайды. Қуатты толық қамтамасыз ету үшін мемлекеттік қолдау қажет. Зауыт қызметкерлерінің болашаққа үлкен жоспары бар. Олар шұжық пен консерві цехын ашқысы келеді.

Қазақстанда олигархтар мен рейдерлердің кепіліне айналған үлгілі кәсіпорындар бар. Консерві шығаратын «Кублей» Орал зауыты құрылыс салушылармен соттасып жатыр. Мердігерлер мен олигархтардың бірігуі кәсіпорынның өнеркәсіптік аумағында тұрғын үй кешенін салуға әкелді. Мердігер сот шешімдерін елемейді.

«Кублей» зауыты табысты кәсіпорындардың бірі. 650 адамды жұмыспен қамтамасыз етіп отыр. Қаржылық қиындықтар жоқ. Мәселелерді кәсіпкерлердің құқықтарымен санасқысы келмейтін олигархтар жасайды. Зауыт қызметкерлері болашақта экологиялық лицензиядан айырылса, жұмыс орындарынан айырылып қалудан қорқады.

«Кублей» компаниясы нарықта 30 жыл. Зауыттың заң бөлімінің бастығы Гүлфия Қалиева құрылыс салушының заңсыз әрекет ететінін атап айтты. Олардың қолында тұрғын үй салуға рұқсат құжаттары жоқ. Бірақ құрылыс жалғасуда.

Қазақстанда «қара» рейдерлік дәуірі өтті дегенмен, кейбір басқыншылар біреудің бизнесін тартып алу үшін шектен шыққан әрекет жасауда. 2020 жылы Обуховский кен-байыту комбинаты күштеп рейдерлік басып алуға ұшырады. «Тиолайн» компаниясына шапқыншыларды Башқұрт сода өндіру компаниясының өкілдері жіберген.

Қазақстандық жұмысшылар соққыға жығылып, кәсіпорынның құжаттамасын алып алған, бір айға электр қуатын өшіріп тастаған. Жұмыс орындарын сақтау үшін кен-байыту комбинатының қызметкерлері аштық жариялады.

Кәсіпорын мемлекеттік қазынаға миллиардтаған салық төлейді, өңірдің әлеуметтік саласын қолдайды, Көкшетау колледжінің студенттеріне грант төлейді және әлемдегі кен өндіру жөніндегі үздік үш комбинаттың қатарына кірді. Кен-байыту комбинаты тек өз қызметкерлерін ғана емес, сонымен қатар бастаушы мамандарды да қолдайды. Бірақ бұл жағдайға жергілікті билік аса мән беріп отырған жоқ. Олар Президенттің тапсырмаларын да, елімізде қабылданған отандық кәсіпкерлерді қорғау жөніндегі заңнамалық актілерді де елемейді. БҚО шенеуніктері ресейлік олигархтарымен бірігіп, табысты комбинатты жою үшін бәрін жасап жатыр.

Айжан Абилова.