Қазақстан кәсіпкерлерінің құқықтарын қорғау
жөніндегі уәкіл Қанат Нұровтың
X Еуразиялық монополияға қарсы форумында
сөйлеген сөзі
Астана қ., 2024 жылғы 23 қазан

 Қайырлы күн, құрметті әріптестер, X Еуразиялық монополияға қарсы форумға қатысушылар!

Ең алдымен, сөзімді Кәсіпкерлердің құқықтарын қорғау жөніндегі уәкілдің қандай орын алатынын түсінуден бастағым келіп отыр. Заң бойынша бизнес-омбудсменнің қызметін ҰКП қамтамасыз ететініне қарамастан, бұл – өз алдына жеке институт.

Мен, омбудсмен ретінде, мемлекеттік органдар мен кәсіпкерлік арасындағы тиімді медиациялық көпір болуға тиіспін.

Монополияға қарсы саясат, монополияға қарсы заңнама – бұл тек талқылауды ғана емес, талдауды және дамытуды қажет ететін аса маңызды тақырыптар. Сондықтан мен, бизнес-омбудсмен ретінде бүгінгі Форумды да, осы тақырыптағы кез келген алаңды да, олар қандай болса да, барлық жағынан қолдауым керек.

ҰКП болашақта осы тақырып бойынша үлкен форум өткізбекші болғанымен, реттеушілер мен сарапшылар қауымдастығының кең өкілдігімен бүгінгі Форумның нәтижелерін жариялау, егер ұйымдастырушылар өзгертпесе, барлық think tank-тер және осы маңызды тақырыпты талқылау үшін пайдаланылуы мүмкін.

Тақырып маңызды әрі менің ойымша, оған әлі терең бойламасам да, өте қиын.

Монополияға қарсы саясат дегеніміз не? Ал монополияландыруға қарсы деген ненін білдіреді?

Белгілі бір экономикада көптеген ерекшеліктер бар және белгілі бір теориялық құрылымдарды қолдану қауіпті болар еді.

Атап айтқанда, мысалы, адамдар монополияландыруға қарсы дегенді қалай түсінеді?

Барлығы нарықтағы кез-келген үстем жағдайға қарсы. Нарықтағы үстем жағдай қандай болса да, осы ережені зиянды пайдаланумен байланысты қандай да бір әрекеттер болуы керек. Тек үстем жағдаймен күресу ақылға қонымды емес. Себебі кез-келген кәсіпкер, әрине, нарықта үстемдік етуге тырысады және бұл инвестиция мен инновацияның негізі. Яғни, мен экономиканы монополияға қарсы іс-қимылмен айналысатындардың әртүрлі монополиялар бар екенін нақты ажыратқанын және монополия монополияға тең емес екенін түсінгенін қалаймын.

Тек экономикалық монополиялар және оларға үстем жағдай ретінде ұмтылу бар. Егер біз оларды қолдай алмасақ, онда, ең болмаса, бұған ешқандай кедергі жасамауымыз керек.

Осы тұрғыдан алғанда, әрбір кәсіпкер, тіпті маркетингте де, нарықтағы бәсекелестердің мүмкіндігінше аз болуы үшін өзінің сауда ұсынысын бірегей етуге тырысады және осы мағынада үстем жағдайды теріс пайдалану және оған ұмтылу, бұлар бір емес.

Мысалға, табиғи монополиялар – олар сөзсіз және оларды тариф бойынша реттеу керек. Бірақ сонымен бірге, олардың тиімділігіне қызығушылық таныту үшін пайда болған пайданы желілерді жаңарту, бонустар төлеу және тағы басқалар үшін пайдалану үшін оларды рентабельділікті бақылаудан босатқан жөн.

Немесе саяси монополиялар. Бұл мемлекеттік органның, Үкіметтің шешімімен қанда да бір сала сауда тұрғысынан шектелуі. Менің ойымша, бәрі сауда жасауға құқылы. Бұл оларға қарсы күрес шынымен де экономиканы монополиясыздандыру болып табылады.

Біз жай ғана белгілі бір бизнесті, тіпті белгісіз және нақты жағдайларда таратуға тырысқанда емес. Мысалы, Қазақстан, өздеріңіз білетіндей, ЕАЭО-да, сондықтан кез келген қазақстандық компания Ресей Федерациясының ірі компанияларымен бәсекелесуге мәжбүр.

Бұл айнымас, қатал шындық – біз қандай да бір бизнесті таратуға тырысқанда, іс жүзінде отандық тауар өндірушінің позициясын әлсіретеміз.

Кәсіпкерлікке қатысты, оның ішінде монополияға қарсы саясат тұрғысынан да мемлекеттік органдардың озбырлығы аса маңызды проблемалардың бірі болып табылады.

Мысалы, ӘРПК (Әкімшілік-рәсімдік процестік кодекс) бар. Мұның қаншалықты жақсы жаңалық екенін бәрі біледі – әкімшілік әділет және көптеген әкімшілік соттар кәсіпкерлердің пайдасына шешім қабылдайды.

Сонда мемлекеттік органдар не істейді? Олар өздеріне ӘРПК нормаларының қолданылуынан аулақ болғысы келеді, себебі тағы бір жария құқық, атап айтқанда ӘҚБтК қолданысына ұшырамауы үшін.

Монополияға қарсы орган, барлық басқа мемлекеттік органдар сияқты, заңнаманың бәсекелестікті дамыту мен қорғауға кез келген сәйкестігін құптауы тиіс деп санаймын.

Монополияға қарсы орган кімді қорғайды? Ол кімді дамытады және қолдайды? Кәсіпкерлікті ме, әлде тұтынушыларды ма?

Бұл өте маңызды және даулы мәселелер. Бірақ, менің ойымша, егер саясат дұрыс болса, онда ол бәсекелестікті дамыту және қорғау үшін, яғни тұтынушылардың қолдауымен де, кәсіпкерлердің қолдауымен де байланысты.

Мен, ең болмаса, ҚР-да монополияға қарсы саясаттың кәсіпкерліктің жағдайын қатаңдату және нашарлату бағытында жүргенін қаламас едім, керісінше, капиталдың жеке меншік иелері класын және жеке бастама жүйесін қорғауға барар едім.

Әрі дамудың дәл осы бағытта жүргенін қалаймын. Бәсекелестіктің кез келген қорғанысы мен дамуы шынымен байланысты болуы тиіс.

Мен монополияға қарсы органды (Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі) экономиканы ырықтандыруды бірінші болып қолдайтынын құптаймын.

«Экономиканы ырықтандыру жөніндегі шаралар туралы» Президент Жарлығы маңызды рөл атқарады және біздің экономикамыздың одан әрі дамуына маңызды серпін берді.

Алайда, кейбір сұрақтар соңына дейін жеткізілген жоқ. Мысалы, неге біз мемлекеттің, мемлекеттік және квазимемлекеттік кәсіпорындардың жеке бизнеспен бәсекелестігіне тікелей тыйым сала алмаймыз? Мысалы, егер нарықта бәсекелестік болмаса, онда мемлекет экономиканың жеке секторларына кіруге құқылы екендігі туралы заңнамада нақты тармақтар бар. Бірақ, менің ойымша, басқа жолдарды іздеу керек – сол жерге барғысы келетін жеке бизнесті қолдау.

Әйтпесе, саяси монополиялар қайтадан құрылатын болады. Жеке бизнес әрқашан квазимемлекеттік бизнес пен мемлекеттік бизнестен әкімшілік ресурс бойынша ұтылады, өйткені олардың артында мемлекет тұр. Біздің нақты құқықтық жағдайымызда бұл жеке бизнес пен экономика үшін сөзсіз шығын.

Егер оны жеке бизнес салып жатса, квазимемлекеттік қаражат есебінен жақын жерде тағы бір зауыт салу мүмкін емес.

Бұл бағытта заңнамалық деңгейде әзірлеуді, талдауды және ілгерілеуді қажет ететін көптеген басқа мәселелер бар.

Біз – Кәсіпкерлердің құқықтарын қорғау жөніндегі уәкіл ретінде, ҰКП-ның өзі, БҚДА және ТМРК ортақ түсіністік тауып, осы мәселе бойынша саясат құрамыз деген үміттенемін.

Сондай-ақ, бүгінгі Форум осы мәселеде одан әрі think tank-ке ықпал етеді деп сенемін.