Қазақстан Республикасының
Қаржы министрі
М.Т. Такиевке 

Көшірме:  
Қазақстан Республикасы
Премьер-Министрінің орынбасары –
Ұлттық экономика министрі
С.М. Жұманғаринге 

Құрметті Мәди Төкешұлы! 

Министрлігіңіздің атынан вице-министр Е.Э. Біржановтың кәсіби ашықтығы үшін және МКК төрағасының орынбасары Ж.М. Нұржановтың салық органдарының талаптары бойынша мәмілелер мен кәсіпорындардың, сондай-ақ Е-Тамга (электрондық шот-фактураларды автоматтандырылған бақылау) бақылауына жататын кәсіпкерлер санаттарының күшін жоюды барынша азайту ісінде ымыраға келгеніңіз үшін өз ризашылығымды білдіруге рұқсат етіңіздер.

Маған және «Атамекен» Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасына арнайы салық режимдерін (АСР) қолдануға қойылған шектеулерге, соның ішінде АСР субъектілерінен алынған шығыстарды салықтық шегерімдерге жатқызуға тыйым салуға байланысты кәсіпкерлерден көптеген өтініштер түсуде.

Жалпыға бірдей белгіленген салық салу режимін (ЖБР) қолданатын заңды тұлғалар үшін АСР-де жұмыс істейтін шағын және орта бизнес субъектілерімен ынтымақтастық экономикалық тұрғыдан тиімсіз бола бастайды, себебі мұндай субъектілерден тауарлар (өнімдер, жұмыстар немесе қызметтер) сатып алуға жұмсалған шығыстар, оның ішінде корпоративтік табыс салығын (КТС) есептеу кезінде, шегерімге жатқызылмайды.

Мұндай тәсіл экономикалық байланыстардың үзілуіне, іскерлік ортаның фрагментациясына, экономиканың екі оқшау сегментке бөлінуіне әкеледі: серіктес таңдауда шектелген шағын бизнес және салықтық оңтайландыруға бағдарланған ірі бизнес. Бұл шаралар іскерлік белсенділіктің төмендеуіне, шағын кәсіпорындар санының қысқаруына, соның салдарынан бәсекелестіктің азаюына және жекелеген салалардың тұралауына алып келуі мүмкін.

Деректердің дәлдігі салықтық және экономикалық белсенділікті талдау үшін аса маңызды. Тек кірістер, жұмыскерлер саны мен еңбекақы туралы дұрыс әрі сүзгіден өткен ақпарат негізінде ғана салықтық оңтайландыру тәуекелдері, салық режимдерінің тиімділігі және олардың әлеуметтік әсері жөнінде негізді қорытынды жасауға болады. Нөлдік декларациялар мен белсенді емес субъектілерді қоса алғандағы толық емес немесе бұрмаланған деректерді пайдалану қате басқарушылық шешімдерге және, әсіресе микро және шағын бизнес үшін, негізсіз шектеулерге әкелуі мүмкін.

Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының Төрағасына Салық кодексіндегі АСР субъектілерінен алынған шығыстарды шегерімге қабылдамау нормасының күшіне енуін кейінге қалдыру туралы жеке заң жобасын әзірлеу жөнінде ресми өтініш жолдағаннан кейін, Қаржы министрлігі Мемлекеттік кірістер комитеті Төрағасының орынбасары (Ж.М. Нұржанов) Салық альянс өкілдері мен менің қоғамдық кеңесшілерім арқылы кездесуге шақырды. Кездесу барысында Мемлекеттік кірістер комитеті ұсынған, оңайлатылған декларация негізіндегі арнайы салық режиміне қатысты презентация көрсетілді. Бұл материалда ЖБР қолданатын салық төлеушілерге қатысты АСР субъектілері бойынша шегерімдерді қолдануға тыйым салуды негіздейтін есептеулер келтірілген.

Аталған презентацияда ЖБР қолданатын салық төлеушілер КТС мөлшерін жиырма пайыздан үш пайызға дейін төмендету мақсатында пайданы жалған электрондық шот-фактуралар арқылы АСР субъектілерінің есепшоттарына шығарады деген қорытынды жасалған.

Бұл қорытынды нөлдік декларация тапсырып, жалдамалы қызметкерлері жоқ жеке кәсіпкерлер мен өзге де шағын бизнес субъектілері туралы деректерге негізделген (нақты ЖК және өзге субъектілер саны көрсетілмеген). Көрсетілген салық төлеушілер, тұсаукесер авторларының пікірінше, 2024 ж. ЖБР салық төлеушілерімен операцияларды жүзеге асырған 396 969 АСР субъектілерінің басым үлесін (90% дейін) құрады, бұл ретте олардың салық жүктемесінің коэффициенті орташа салалық жүктемеден төмен болды.

Ұсынылған деректердің негізінде жасалған қорытынды жеңілдетілген декларация негізінде АСР субъектілеріне қатысты ЖБР бойынша шегерімдерді қолдануға тыйым салу АСР субъектілеріндегі салықтық оңтайландыруды жояды және тиісінше «жалған кәсіпорындар» режимінде оңайлатылған декларация негізінде АСР пайдаланатын кәсіпорындар «өзін-өзі жояды», ЖД АСР барлық субъектілерінің 90%-н құрайды.

Ұсынылған деректерге талдау

ЖД АСР субъектілерінің 43 %-ы кірісті қалыптастырмайды, қосымша құн жасамайды, ЖБР пайдасын қайта бөлуге қатыса алмайды. Оларды «салықтық оңтайландыруға қатысушылар» ретінде талдауға қосу экономикалық тұрғыдан дұрыс емес.

ЖД СНР  субъектілерінің 41% - жылына 15 млн. теңгеге дейін → айына ~1,25 млн. теңгеден аз.  Субъектілердің 51%-ы 50 млн. теңгеге дейін табысы бар субъектілер: 100 млн. теңгеден жоғары 0,3%-дан аз,177 млн. теңгеден жоғары – 0,09 %.

Аз санына қарамастан, экономикалық маңызды қызмет субъектілердің шектеулі санына шоғырланған, дәл осы сегмент нүктелік талдауды қажет етеді (сегмент 50–100 млн. теңге (5 %) ≈38 % табыс; 100 млн. теңгеден жоғары сегмент(

ҚҚС төлеушілер 27 653 субъект (1 %), олардың табысы — 982 млрд. теңге (~6 % жиынтық табыс). Экономикалық тұрғыдан алғанда, бұл АСР шегіне жақындаған субъектілер, олар қазірдің өзінде ҚР ҰК бойынша салықтық бақылаудың жоғары аймағында. Олардың болуы салықтарды «жаппай жасыру» туралы тезисті жоққа шығарады, өйткені ҚҚС нақты құжат айналымын қажет етеді және мұнда жалған схемалар экономикалық тұрғыдан тиімді емес. «Саннан» талдаудың негізгі экономикалық бұрмалануы, табыс үлесі мен қосылған құн үлесінің орнына сан бойынша үлес салмағын пайдалану әдіснамалық қателікке әкеледі. Субъектілердің 74 %-ы (нөлдік + 15 млн-ға дейін) кірістің 18%-дан азын құрайды. Экономикалық салмақ бойынша емес, саны бойынша жүйелі қорытынды жасау дұрыс емес.

Салыстыру үшін баламалы («тазартылған») экономикалық талдау жүргізілді, онда нөлдік декларациялар алынып тасталды және салық есептілігінің нысанын (СЕН) ұсынбаған. Бұл мәселенің «тазартылған экономикасы» экономикалық әдіснаманың, сондай-ақ ҚР ҰК және ҚР Кәсіпкерлік кодексінің логикасының талаптарына сәйкес нақты әрекет ететін субъектілерді ғана көрсетеді. Нөлдік декларацияларды ұсынған субъектілер —  623 361 субъект жиынтықтан шығарылды,  ҚСЕ ұсынбаған – 191 343, қалғаны – (экономикалық белсенді субъектілер) 1 884 435 − 814 704 = 1 069 731 субъект. Жиынтық табыс 16 029 млрд. теңге (өзгеріссіз, өйткені шығып қалғандардың табысы = 0). Әрі қарай талдау тек белсенді субъектілер бойынша жүргізіледі.

«Тазартылған экономика» тек мыналарды көрсетеді:

1. Жаппай оңтайландыру жоқ. Белсенді субъектілердің көпшілігі экономикалық тұрғыдан тым аз.

2. Мәселе жүйелі емес, шоғырланған, өйткені субъектілердің 9%-дан азы ықтимал тәуекелдерге ие.

Шегерімдерге тыйым салу тәуекел көзіне әсер етпейді, бірақ микробизнес шығындарын арттырады, кооперацияның заңды тізбегін бұзады, ҚР КК және СК мақсаттарына қайшы келеді.

Түзетілген деректер бойынша жиынтық қорытынды («тазартылған экономика»).

Нөлдік және белсенді емес АСР субъектілерін алып тастау экономикалық көріністі түбегейлі өзгертеді: белсенді салық төлеушілердің басым көпшілігі айналымы төмен және экономикалық салмағы шектеулі микробизнес болып табылады. Табыстың нақты шоғырлануы субъектілердің тар сегментінде байқалады, бұл экономикалық ынталандыруды бұрмалайтын жалпы тыйымдардың орнына нүктелік, тәуекелге бағытталған реттеу қажеттілігін көрсетеді.

2024 жылы ЖБР-мен жұмыс істейтін АСР (ЖД) кірістерінің градациясын талдау көрсеткендей: ЖБР-мен өзара іс-қимыл жасайтын АСР (ЖД) субъектілерінің 83% - 5 жылдық табысы 50 млн теңгеге дейін жетеді, бұл оларды ЖБР-ны төмендету жөніндегі схемаларда жаппай пайдалануды экономикалық тұрғыдан жоққа шығарады.

Қате «жаппай» интерпретациясында жатыр, деректер құрылымын талдаусыз «396 969 субъект» аргументін пайдалану ауқымды схеманың елесін жасайды және экономикалық салмақ бойынша бөлуді елемейді, КЖҚ субъектілерінің 59 %-ы 15 млн. теңгеден аз табысқа ие, ≈ 1,25 млн. теңге айына. 100% жалған болса да (бұл шындыққа жанаспайды), олардың экономикалық әсері ЖБР КТС үшін минималды болар еді. Теріс пайдалану теориялық тұрғыдан мүмкін болатын ықтимал тәуекел концентрациясы субъектілердің тек 18 % құрайды:

• сегмент 50–74 млн тг — 14 %;
• сегмент 74–177 млн тг — 3 %;
• сегмент >177 млн тг — 1 %.

Экономикалық талдауды қате фискалдық гипотезамен алмастыру. Талдауда ЖБР айналымындағы осы субъектілердің кіріс үлесін бағалау, жалпы қосылған құнмен салыстыру, операциялардың маржасын талдау жоқ. Яғни экономикалық салым бойынша емес, субъектілер саны бойынша қорытынды жасалады – бұл әдіснамалық тұрғыдан дұрыс емес.

ЖБР салық төлеушілерімен жұмыс істейтін АСР (ЖД) субъектілері кірістерінің ұсынылған градациясы Қазақстан Республикасының салық және кәсіпкерлік кодекстерінде көзделген шағын және микробизнестің типтік құрылымын көрсетеді. Мұндай субъектілердің басым көпшілігінің айналымы төмен және ЖБР салық базасын жүйелі түрде төмендету үшін экономикалық әлеуеті жоқ. Ықтимал тәуекелдер, егер бар болса, субъектілердің шектеулі сегментінде ғана шоғырлануы мүмкін және жаппай шектеулерді емес, атаулы, тәуекелге бағытталған тәсілді қажет етеді.

АСР субъектілерін жалдамалы жұмыскерлер саны бойынша бөлуді талдау (2024 жыл).

2024 жылғы оңайлатылған декларация негізінде АСР субъектілеріндегі қызметкерлер саны бойынша ұсынылған құрылым жалдамалы персоналсыз жеке және шағын кәсіпкерлік қызмет үстемдік ететін Қазақстандағы шағын кәсіпкерліктің типтік моделін көрсетеді. Табыстың едәуір бөлігін дәл осындай субъектілер жасайды, бұл өзін-өзі жұмыспен қамтығандар мен микробизнесті қолдау үшін СНР режимінің маңыздылығын көрсетеді. Сонымен қатар, жұмысшылар саны 10 адамнан асатын ірі субъектілер – бұл атаулы (нүктелік) бақылауды қажет ететін шектеулі сегмент. Салық базасына әсер ету және оңтайландыру тәуекелдері жоқ, өйткені жалдамалы жұмысшылардың жаппай болмауы жалғандықтың белгісі емес, заңнамада бекітілген шағын бизнестің ерекшеліктерін көрсетеді. Қызметкерлердің саны аз СНР арқылы жаппай схемалық оңтайландыру тәуекелдері экономикалық тұрғыдан минималды.

Бұл салық салудың жеңілдетілген режимі екенін ескермей, АСР-ге қатысты салық жүктемесінің коэффициентін (СЖК) пайдалану кезінде логикалық қателік ерекше назар аударуға тұрарлық, мұнда СЖК табиғи түрде салалық мәндерден төмен. Сонымен қатар, СЖК тек салық мөлшерлемесіне ғана емес, сонымен қатар қызмет түріне, шығындар құрылымына және қолданылатын режимге де байланысты.

Мемлекет басшысы бизнестің салықтық әкімшілендіруге жол бермеу жөніндегі бастамаларын қолдайды және «Алтын сапа» және «Парыз» сыйлықтарының лауреаттарын марапаттау рәсімінде оларға Үкіметке осы мәселеде «ақылға қонымды теңгерім табу» өтінішімен жауап берді.

Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, нарықтың барлық қатысушыларының мүдделерінің ақылға қонымды теңгерімін қамтамасыз ету және қате және бұрмаланған деректер негізінде негізсіз тыйым салуды болдырмау үшін осы норманы қолданысқа енгізудің кейінге қалдыру тәртібі бойынша жеке және арнайы заң жобасын бастауды сұраймын. 

Қосымша 18 парақта. 

Қазақстан Республикасы
кәсіпкерлерінің құқықтарын
қорғау жөніндегі уәкіл
Қ. Нұров