Қазақстан Республикасының
Президенті
Қ.К. Тоқаевқа

Кәсіпкерлерді азаматтық-құқықтық немесе
шарттық даулар бойынша негізсіз қылмыстық
жауапкершілікке тартуға қатысты 

Құрметті Қасым-Жомарт Кемелұлы!

Осы мүмкіндікті пайдалана отырып, Сіздің «Жасанды интеллект дәуіріндегі Қазақстан...» атты Қазақстан халқына жолдауыңызда, сондай-ақ Үкіметке салық реформасының теріс салдарын бейтараптандыру жөніндегі тапсырмаңызда кәсіпкерлік құқықтарын қорғауға жеке көңіл бөліп, олардың проблемаларын барынша көрсеткеніңіз үшін Сізге алғыс білдіруге рұқсат етіңіз.

Сонымен қатар, кәсіпкерлерді негізсіз қылмыстық жауапкершілікке тартудың қалыптасқан сот-тергеу тәжірибесі туралы ақпаратты Сіздің назарыңызға жеткізу қажет деп санаймын.

Іс жүргізу материалдары мен сот шешімдерін талдау істерді тергеу кезінде кәсіпкерлік еркіндігінің конституциялық принциптері мен кәсіпкерлік қызмет бастапқыда пайда табуға бағытталған қолданыстағы заңнаманың өрескел бұзылатынын көрсетеді.

Ресми статистика бойынша, соңғы бес жылда Республиканың соттары Мемлекеттік сатып алуға байланысты істер бойынша 178 кәсіпкерді тендерлік бағалардың «орташа нарықтық» бағадан асып кетуі себебінен соттады.

Қазақстанның халықаралық имиджін нығайтуға елеулі үлес қосқан сотталған кәсіпкерлер Көккөзова мен Құрымбаеваның жағдайы ерекше алаңдаушылық туғызады. Көккөзова Қазақстан мен Ресей басшыларының қатысуымен мемлекетаралық форум ұйымдастырды, ал Құрымбаева алдын-ала төлем алмай, қысқа мерзімде Олимпиада және Азия ойындарында ұлттық құрамаға арналған 1800-ге жуық спорт киімі жиынтығын дайындап, елдің жоғары сапа деңгейі мен беделін қамтамасыз етті. Кәсіпкерлерді заңсыз қудалаудың осындай жағдайлары С.А. Аяпбергенге, Б.К. Темірғалиге және басқа да кәсіпкерлерге қатысты тіркеледі.

 Айта кету қажет, осы жағдайлардың барлығында қылмыстық іс бойынша кәсіпкерлер келтірген бұл «залал» тек сараптамалық бағалау ретінде кері қайтарылған бәсекелес компаниялардың коммерциялық ұсыныстары негізінде есептелген.

Кәсіпкерлердің мемлекеттік ұйымдармен шарттарды орындаған жағдайда пайда табуға деген табиғи ұмтылысы бөтеннің мүлкін заңсыз өтеусіз иемдену болып табылатын ұрлық немесе алаяқтық ретінде саралана алмайды. Қарастырылып отырған істерде кәсіпкерлер шарттық міндеттемелерді толық көлемде орындады, ал жасалған келісімшарттар ешкіммен дауласпады және сот тарапынан жарамсыз деп танылмады.

Бюджет қаражатын тиімсіз пайдалану ықтималдығына келетін болсақ, егер соңғысының біріншісімен қылмыстық байланысы дәлелденбесе, бұл тек кәсіпкерлердің емес, мемлекеттік ұйымдардың лауазымды тұлғаларының құзыреті.

Мысалы, Бас прокурордың субсидиялар шартының тарапы емес екендігі және мемлекеттік бюджетке дәлелденген залал жоқ екендігі туралы Жоғарғы Соттың атына кассациялық наразылығына қарамастан, кәсіпкерлер Иманов пен Орақбайды 6 жылға соттау жағдайы азаматтық-құқықтық қатынастардың қылмыстық-құқықтық қатынастармен көрінеу заңсыз араласуын және экономикалық құқық бұзушылықтарға кінәлі адамдарды кінәсіздермен алмастыруды айқын көрсетеді. Бұл кәсіпкерлер фермерлерге берген күн панельдері үшін субсидиялар төлқұжатында көрсетілген ең жоғары рұқсат етілген бағаны пайдаланды, дегенмен олар үшін «орташа нарықтық» баға сәл төмен болды, бұл іс жүзінде мемлекеттік бюджетке зиян деп саналды.

Өкінішке орай, азаматтық дауларды қылмыстық істерге көшіру тәжірибесі тұрақты жүйелі сипатқа ие болады және іскерлік қоғамдастықты қатты алаңдатады.

 Бұл практиканы алып тастау және сол арқылы мемлекеттің экономикалық мүдделерін қамтамасыз ету мақсатында осындай істердің біліктілік тәсілдерін жүйелі түрде қайта қарау, оның ішінде 2025 жылғы 30 сәуірдегі Сенаттың Конституциялық заңнама жөніндегі комитетінің дөңгелек үстел қорытындылары бойынша ұсынылған шараларды заңнамалық тұрғыдан іске асыру қажет деп санаймын және олар туралы мен бұрын сіздердің алдарыңыздағы жылдық есебімнің таныстырылымында айтқан болатынмын:

• прокурорлардың сотқа дейінгі тергеп тексеруді тоқтату туралы қаулыларды жоюының нақты мерзімдерін белгілеу;
• алдын-ала тергеу мерзімдерін 6 айдан кейін тек жеткілікті дәлелдермен ерекше жағдайларда ұзарту;
• алдын-ала процестік тексеруді қамтитын экономикалық құқық бұзушылықтар бойынша сотқа дейінгі тергеудің екі сатылы моделін енгізу, содан кейін ғана негіздер болған жағдайда толыққанды тергеу.

Бұдан басқа, осы кезеңде Бас прокуратура кәсіпкерлерді негізсіз қылмыстық қудалаудан жүйелі қорғау бойынша заңнамада көзделген прокурорлық қадағалау шараларын қабылдауы қажет деп санаймын, атап айтқанда:

• кәсіпкерлердің қатысуымен азаматтық-құқықтық немесе шарттық даулардан туындаған барлық қозғалған қылмыстық істерге тексеру жүргізу;
• кәсіпкерлердің қатысуымен қылмыстық ниеті дәлелденбеген және мемлекетке нақты залал келтірілмеген азаматтық-құқықтық немесе шарттық даулар бойынша қылмыстық істер қозғауға тыйым салу туралы нұсқаулар енгізу;

- кінәлі лауазымды тұлғаларды құқыққа қайшы әрекеттері үшін дербес жауапкершілікке тарта отырып, СТБТ тіркеу туралы негізсіз қаулылардың және кәсіпкерлерді қылмыстық жауаптылыққа тарту туралы соттардың шешімдерінің күшін жою үшін анықталған бұзушылықтар бойынша прокурорлық қадағалау актілерін енгізу;

• азаматтық-құқықтық қатынастар мен коммерциялық келіспеушіліктерді реттеу мақсатында қылмыстық құқықты пайдалануға жол бермеу үшін тергеу органдарын тұрақты қадағалау.

Осы шаралардың барлығы туралы егжей-тегжейлі мен Сенат төрағасына ресми түрде өтініш білдірдім және олар бұл өтінішіме түсіністік танытып, оларды іске асыру мүмкін екеніне сендірді. Десе де, Сіздің «Заң және тәртіп» идеологиясы аясында «Әділетті Қазақстан» талабыңызды ескере отырып, мұның барлығы туралы Сізді жеке хабардар ету маңызды деп санаймын. 

Құрметпен,
Қазақстан кәсіпкерлерінің
құқықтарын қорғау жөніндегі уәкіл
Қ. Нұров