Қазақстан Республикасы
Парламенті Сенатының
төрағасы
М.С. Әшімбаевқа

Құрметті Мәулен Сағатханұлы! 

Кәсіпкерлерді қылмыстық жауапкершілікке тарту бойынша қалыптасқан теріс сот-тергеу тәжірибесі туралы ақпаратты Сіздің назарыңызға жеткізу қажет деп санаймын.

Іс жүргізу материалдары мен сот шешімдерін талдау істерді тергеу кезінде кәсіпкерлік еркіндігінің конституциялық принциптері мен кәсіпкерлік қызмет бастапқыда пайда табуға бағытталған қолданыстағы заңнаманың өрескел бұзылатынын көрсетеді.

Ресми статистика бойынша, соңғы бес жылда республиканың соттары мемлекеттік сатып алуға байланысты істер бойынша 178 кәсіпкерді тендерлік бағалардың «орташа нарықтық» бағадан асып кетуі себебінен соттады.

Қазақстанның халықаралық имиджін нығайтуға елеулі үлес қосқан Көккөзова мен Құрымбаеваның сотталған кәсіпкерлерімен жағдай ерекше алаңдаушылық туғызады. Коккозова Қазақстан мен Ресей басшыларының қатысуымен мемлекетаралық форум ұйымдастырды, ал Құрымбаева алдын-ала төлемсіз қысқа мерзімде Олимпиада және Азия ойындарында ұлттық құрамаға арналған 1800-ге жуық жиынтық дайындады, бұл елдің сапасы мен беделінің жоғары деңгейін қамтамасыз етті.

Кәсіпкерлерді әділетсіз қудалаудың осындай жағдайлары С.А.Аяпбергенге де, Б.К. Темірғалиге де қатысты тіркеледі. Айта кету қажет, қылмыстық іс бойынша кәсіпкерлер келтірген бұл «залал» тек сараптамалық бағалау ретінде кері қайтарылған бәсекелес компаниялардың коммерциялық ұсыныстары негізінде есептелген.

 Кәсіпкерлердің мемлекеттік ұйымдармен шарттарды орындаған жағдайда пайда табуға деген табиғи ұмтылысы ұрлық немесе алаяқтық ретінде саралана алмайды. Соған қарамастан, іс жүзінде бұл іргелі принциптерді соттар мен тергеу органдары елемейді, ал кәсіпкерлердің дәлелдері іс жүзінде ескерілмейді.

Қалыптасқан тәжірибе бизнестің мемлекеттік сатып алулар мен субсидияларға қатысуы қылмыстық қудалау тәуекелі ретінде қабылданатын қауіпті үрдісті тудырады. Сонымен қатар, ұрлау да, алаяқтық та басқа біреудің мүлкін заңсыз өтеусіз иемдену болып табылады. Қарастырылып отырған істерде кәсіпкерлер шарттық міндеттемелерді толық көлемде орындады, ал жасалған келісімшарттарға сот дау айтпады және жарамсыз деп таныды.

Бюджет қаражатын тиімсіз пайдалану ықтималдығына келетін болсақ, егер соңғысының біріншісімен қылмыстық байланысы дәлелденбесе, бұл тек кәсіпкерлердің емес, мемлекеттік ұйымдардың лауазымды тұлғаларының құзыреті.

Мысалы, Бас прокурордың субсидиялар шартының тарапы емес екендігі және мемлекеттік бюджетке дәлелденген залал жоқ екендігі туралы Жоғарғы Соттың атына кассациялық наразылығына қарамастан, Иманов пен Орақбай кәсіпкерлерін 6 жылға соттау жағдайы азаматтық-құқықтық қатынастардың қылмыстық-құқықтық қатынастармен көрінеу заңсыз араласқанын және экономикалық құқық бұзушылыққа кінәлі адамдарды кінәсіздермен алмастырғанын айқын көрсетеді. Бұл кәсіпкерлер фермерлерге берген күн панельдері үшін субсидиялар төлқұжатында көрсетілген рұқсат етілген бағаны пайдаланды. Олар үшін «орташа нарықтық» баға сәл төмен болды, сондықтан дәл осы айырмашылық мемлекеттік бюджетке зиян деп саналды.

Өкінішке орай, азаматтық дауларды қылмыстық істерге көшіру тәжірибесі тұрақты жүйелі сипатқа ие болады және іскерлік қоғамдастықты қатты алаңдатады.

Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, кәсіпкерлерді негізсіз қылмыстық қудалауды болдырмау және сол арқылы мемлекеттің экономикалық мүдделерін қамтамасыз ету мақсатында осындай істерді саралау тәсілдерін жүйелі түрде қайта қарау, оның ішінде Сенаттың Конституциялық заңнама, сот жүйесі және құқық қорғау органдары жөніндегі комитетінің 2025 жылғы 30 сәуірдегі дөңгелек үстелінің қорытындылары бойынша ұсынылған шараларды заңнамалық тұрғыдан іске асыру қажет деп санаймыз:

• прокурорлардың сотқа дейінгі тергеп-тексеруді тоқтату туралы қаулыларды жоюының нақты мерзімдері белгілеу;
• алдын-ала тергеу мерзімдерін 6 айдан кейін тек жеткілікті дәлелдермен ерекше жағдайларда ұзарту;
• алдын-ала процестік тексеруді және негіздер болған жағдайда толыққанды тергеуді қамтитын экономикалық құқық бұзушылықтар бойынша сотқа дейінгі тергеп-тексерудің екі сатылы моделін енгізу.

Аталған өзгерістерден басқа, Бас прокуратура осы кезеңде кәсіпкерлерді негізсіз қылмыстық қудалаудан жүйелі қорғау бойынша заңнамада көзделген шараларды қабылдауы қажет деп санаймын. Атап айтқанда, кәсіпкерлік қызметке заңсыз араласуға жол бермеу үшін прокурорлық қадағалауды күшейту талап етіледі, атап айтқанда:

- кәсіпкерлердің қатысуымен азаматтық-құқықтық немесе шарттық даулардан туындаған барлық қозғалған қылмыстық істерге тексеру жүргізу;

- кәсіпкерлердің қатысуымен азаматтық-құқықтық немесе шарттық даулар бойынша қылмыстық ниет пен мемлекетке нақты залал келтірместен қылмыстық істер қозғауға тыйым салу туралы нұсқаулар енгізу;

- анықталған бұзушылықтар бойынша прокурорлық қадағалау актілерін СТБТ тіркеу туралы негізсіз қаулылардың және кәсіпкерлерді қылмыстық жауапкершілікке тарту туралы соттардың шешімдерінің күшін жою үшін, кінәлі лауазымды адамдарды олардың құқыққа қайшы әрекеттері анықталған жағдайда жауапкершілікке тарта отырып енгізу;

-азаматтық-құқықтық қатынастар мен коммерциялық келіспеушіліктерді реттеу мақсатында қылмыстық құқықты пайдалануға жол бермеу үшін тергеу органдарын тұрақты қадағалау.

Бұл шаралар бизнесті қылмыстық жауапкершілікке тартуды болдырмауға мүмкіндік береді және заңдылық, әділдік және кәсіпкерлерді қорғау қағидаттарының сақталуын қамтамасыз етеді, бұл туралы Қазақстан Республикасының Президенті Қ.К. Тоқаев бірнеше рет айтты.

Құрметпен, 
Қазақстан кәсіпкерлерінің
құқықтарын қорғау жөніндегі уәкіл 
Қ. Нұров