Қазақстан Республикасы
Сенатының Төрағасы
М.С. Әшімбаевқа

Құрметті Мәулен Сағатханұлы!

Салық саясатын жаңғырту аясында бизнес-қоғамдастық салықтық оңтайландыру мақсатында бизнестің бөлінуіне қарсы бағытты қолдайды және кәсіпкерлердің құқықтарын қорғаудағы қолдауыңыз үшін Сізге алғыс білдіреді. Сізбен жеке және Сенаттың Қаржы және бюджет комитетімен конструктивті диалогтың нәтижесінде 2025 жылғы 29.05.2025 күнгі № 06163/000 хатымда көрсетілген негізгі мәселелердің басым бөлігі өз шешімін тапты (ЖТС-ты өткен кезеңдерге қайта есептеуді алып тастау, ҚҚС бойынша алдын ала төлемдерді барынша азайту, «E-Таmға» автоматтандырылған бақылауы шеңберінде мәмілелер мен кәсіпорындарды жоюды тек ЭШФ-ны кәсіпорындардың өздері кері қайтарған жағдайларға қолдану және т.б.).

Алайда ең басты проблема әлі шешілмеген (жаңа Салық кодексінің 286-бабының 16-тармағы) — жалпыға бірдей белгіленген тәртіптегі (ЖБР) салық төлеушілерге, корпоративтік табыс салығын (КТС) есептеу кезінде, жеңілдетілген декларация негізіндегі арнайы салық режимін (АСР) қолданатын кәсіпкерлерден алынған тауарлар бойынша шығыстарды шегерімге жатқызуға толық тыйым салу.

Менің атыма және «Атамекен» ҰКП-ға кәсіпкерлерден көптеген өтініштер түсуде. Өйткені бұл тыйым ЖБР үшін шағын бизнеспен жұмыс істеуді экономикалық тұрғыдан тиімсіз етеді, салық жүктемесін, өзіндік құнды және бағаны арттырады. Ал шағын бизнестің АСР-дан ЖБР-ға өтуі олардың шығындарын еселеп көбейтеді. Осылайша, бұл норма экономиканы екі оқшауланған сегментке (АСР және ЖБР) жасанды түрде бөліп жібереді және/немесе мәмілелердің көлеңкелі секторға жылыстауына алып келеді, бұл кез келген фискалдық саясаттың мақсаттарына қайшы.

Қазіргі уақытта барлық кәсіпорындардың 70%-дан астамы жеңілдетілген режим мен бөлшек салық режимін қолданады. Келесі жылы олардың барлығы жеңілдетілген декларация негізіндегі бірыңғай АСР-ға өтеді. Егер олардың барлығы ірі бизнеспен жұмысын жалғастыру үшін ЖБР-ға өтуге мәжбүр болса және ҚҚС төлеуге міндеттелсе, онда олардың барлығына кәсіби бухгалтерлік қызмет қажет болады. Бірақ қазіргі жағдайда Қазақстанда бухгалтерлер саны қажет көлемінен бірнеше есе, тіпті он есе аз. Бұл салық есебінде техникалық коллапсқа алып келеді және салықтық айыппұлдар мен тексерулер нәтижесінде кәсіпорындардың жаппай жабылу қаупін арттырады

Әлемдік тәжірибеде ҚҚС төлеушілер өз міндеттемелерін азайту үшін ҚҚС төлейтін жеткізушілермен жұмыс істеуге табиғи түрде мүдделі. Қазақстан да ерекшелік емес. Ірі кәсіпорындарда АСР қолданатын жеткізушілерге кететін шығындардың үлесі орта есеппен 1-2%-ды құрайды (тасымалдау, тамақтандыру, логистика, жалға алу). Егер 2023 жылы айналымы шамамен 140 трлн теңге болған барлық ЖБР субъектілерін қарастырсақ, олардың ішінде АСР-дың үлесі небәрі 3,8%-ы. Демек, ірі бизнесте КТС-тың төмендетілу қаупі минималды. Орта бизнесте белгілі бір оңтайландыру фактілері болуы мүмкін, алайда шегерімдерге толық тыйым салу бұл мәселені шешпейді, керісінше АСР және ЖБР субъектілері арқылы бизнесті жасанды бөлшектеуге жаңа күшті ынталандырулар туғызады.

Бұл тыйым ҚҚС мөлшерлемесінің 16%-ға өсуінен туындайтын инфляциялық қысымды одан әрі күшейтеді, бұл салалар мен өңірлердегі бағаның шоктық өсуіне алып келуі мүмкін.

Ең маңыздысы — бұл тыйым құқықтық қағидаттарды бұзады, атап айтқанда:

- салық салу режиміне қарай шағын бизнеске дәлелсіз теріс кемсітушілік ең жоғары заң деңгейінде енгізілуде;

- шегерімге жатқызуға тыйым салынған шығындар — бизнес жүргізуге арналған нақты шығыстар, ал оларды салық режиміне қарамастан табыс салығын есептеу кезінде шегерімге жатқызу — бизнестің табиғи құқығы;

- бір мәміле бойынша салық жүктемесі негізсіз екі еселенеді (АСР субъектісі айналымның 4%-ы құрамында КТС төлейді, ал ЖБР субъектісі сол мәміле бойынша шегерім құқығынан айырылады).

Үкімет бұл дискриминациялық норманы бизнесті шектен тыс бөлшектеуге қарсы шара ретінде ұсынды, алайда оның негізділігін дәлелдейтін есептеулерді ұсынған жоқ.

ҰЭМ деректеріне сәйкес, 2023 жылы АСР бойынша айналым 15,07 трлн теңгені құраған, оның 5,37 трлн теңгесі — ЖБР субъектілерімен өзара әрекет. Егер тіпті 30% операцияны адал емес салық төлеушілер жасайды, ал КТС орта есеппен 20% төмендетіледі деп есептесек, онда бұл норманың ықтимал фискалдық әсері небәрі 270–280 млрд теңге, бұл 2026 жылғы 23 трлн теңге жоспарланған бюджет кірісінің шамамен 1%-ына тең.

Халықаралық тәжірибеде салық режимдері арасындағы шегерімдерге тыйым салу сияқты аналог жоқ, өйткені ол салық бейтараптығы мен кәсіпкерлік еркіндігі қағидаттарына қайшы келеді. Дүниежүзілік банктің деректеріне (Linkages between Large Firms and SMEs, 2020) сәйкес, дамушы елдердегі жұмыс орындарының 60%-дан астамы шағын және ірі кәсіпорындар арасындағы байланыстар арқылы құрылады. Демек, бұл экономикалық байланыстарды бұзудың ұзақ мерзімді теріс салдары қысқа мерзімді және мардымсыз бюджет кірістерінен әлдеқайда зиянды.

Жалған оңтайландыру схемаларына қарсы күрестің жарияланған мақсатына залал келтірмей, инвестициялық климат пен іскерлік ортаны сақтап қалу үшін, бизнес-қоғамдастық келесі нысаналы шараларды қарастыруды ұсынады:

- шегерімдерге тыйым салуды тек өзара тәуелді тұлғалар арасындағы операцияларға қолдану;

- тоталды тыйымның орнына тәуекелге бағдарланған бақылауды енгізу;

- жеңілдетілген декларация негізіндегі АСР қолдану шегін 600 мың АЕК-тен 300 мың АЕК-ке дейін төмендету (бұл кәсіпкерлік кодекстің 24-бабындағы бизнес ауқымы критерийлеріне сәйкес келеді);

ЖБР субъектілерімен жұмыс істеген жағдайда АСР субъектілері үшін 8% айналым салығын белгілеу.

Бұл ұсыныстарды жүзеге асыру Қазақстан нарығын жаһандық бәсекелестік өсіп жатқан жағдайда тартымды күйде сақтауға, салық реформасының бірізділігін қамтамасыз етуге және іскерлік белсенділікті экономикалық өсудің басты факторы ретінде қолдауға мүмкіндік береді.

Бірақ бизнеске шарттарды қайта келісу және операциялық модельдерді түзету үшін жеткілікті уақыт беру мақсатында шегерімдерге тыйым салатын норманы кемінде 18 ай мерзімге кейінге қалдыру туралы заң жобасын бастамалауды сұраймыз. 

Қосымша 7 парақта. 

Құрметпен,
Қ. Нұров